Bul mereke – ǵarysh salasynda qyzmet etip júrgender men ǵylymnyń jańa deńgeıge kóterilgen kúni
12 sáýir – adam balasynyń ǵaryshqa alǵash ret ushqan kúni. Bıyl bul aıtýly dataǵa 62 jyl toldy.
1961 jyldyń 12 sáýirinde Keńes Odaǵynyń aǵa leıtenanty Iýrıı Gagarın «Vostok» kemesimen alǵash ret Jer orbıtasyn aınalyp ushty.
Iýrıı Gagarın «Vostok-1» ǵarysh kemesiniń ishinde
Nebári 108 mınýtqa sozylǵan sapar ǵaryshty ıgerýde úlken qadam boldy. Iýrıı Gagarınniń esimi álemge áıgili bolyp, ózi shuǵyl maıor jáne Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyn aldy.
Bul mereke – ǵarysh salasynda qyzmet etip júrgender men ǵylymnyń jańa deńgeıge kóterilgen kúni. Alǵash ret 1962 jyldyń 9 sáýirinde KSRO Joǵarǵy Keńes Prezıdıýmynyń ókimimen belgili bir respýblıkalarda ǵana toılanyp júrdi. Keıin 1968 jyly Halyqaralyq avıasıa federasıasynyń konferensıasynda aıtýly kúndi álemdik dárejede atap ótý týraly sheshim qabyldandy.
2011 jyldan bastap bul kún halyqaralyq adamnyń alǵash ǵaryshqa ushqan kúni (International Day of Human Space Flight) dep atalyp júr.
Qazaqstannan kimder ǵaryshqa ushty?
KSRO-nyń sońǵy jáne qazaq ultynyń alǵashqy ǵaryshkeri Toqtar Áýbákirov 1991 jyly ǵaryshqa ekspedısıalyq saparmen baryp, sol jaqta 7 kún 22 saǵat 13 mınýt boldy. Áýbákirov nómiri birinshi ǵaryshker ǵana emes, ol alǵash ret basqa keńistikte júrip qazaqtyń ulttyq taǵamyn jegen adam. Sol jyly ǵalymdar irimshik, aıran jáne qazaqsha etti ǵaryshta júrip jeýge bolatyndaı etip ázirlegen.
Ol 1991 jyldyń 2 qazanynda ǵaryshqa start kezindegi ekıpaj komandıri Aleksandr Volkov jáne avstrıalyq ǵaryshker Frans Fıbekpen birge «Soıýz TM-13» kemesimen ushty. Bir apta boıy «Mır» orbıtalyq kesheniniń bortynda jumys istedi.
Qazaqtan shyqqan ekinshi ǵaryshker – Talǵat Musabaev. Musabaev ǵaryshqa úsh márte ushyp, sol jaqta 341 kún 9 saǵat 48 mınýt 41 sekýnd bolyp qaıtty. Talǵat Musabaev Gınness rekordtar kitabyna engen: osy kúnge deıin ol sekildi eshkim ǵarysh keńistiginde uzaq ýaqyt bolyp kórmegen.
Ǵaryshker alǵashqy saparyna 1994 jyly 1 shilde men 4 qarasha aralyǵynda «Soıýz TM-19» jáne EO-16 kemesiniń bortınjeneri retinde ushyp, ǵaryshta 125 kún 22 saǵat 53 mınýt jáne 36 sekýnd júrdi. Ekinshi sapary 1998 jyly 29 qańtar men 25 tamyz kúnderi oryndaldy. «Soıýz TM-27» men EO-25 kemeleriniń komandıri retinde ushyp, sol jaqta 207 kún 12 saǵat 51 mınýt 2 sekýnd bolǵan.
Úshinshi saparyn 2001 jyly 28 sáýir men 6 mamyr aralyǵynda «Soıýz TM-32» jáne «Soıýz TM-31» ekspedısıa júrgizýge baǵyttalǵan kemelerdiń komandıri retinde oryndady. Ǵaryshkerdiń bul sapary 7 kún 22 saǵat 4 mınýt 3 sekýndqa sozyldy.
Ǵaryshqa ushqan birinshi Qazaqstan Respýblıkasynyń azamaty – Aıdyn Aıymbetov.
Aıdyn Aıymbetov
© Anatolıı ÝSTINENKO
Aıymbetov 2015 jyldyń 2-12 qyrkúıegi aralyǵynda «Soıýz TMA-18M» jáne halyqaralyq ǵarysh stansıasyna baǵyt alǵan «Soıýz TMA-18M» kemesiniń ekinshi bortınjeneri retinde ushty. Halyqaralyq ǵarysh stansıasyna barǵan EP-18 ekspedısıa múshesi. Jerge «Soıýz TMA-16M» kemesinde oraldy. Ushý ýaqyty 9 táýlik 20 saǵat 13 mınýt 51 sekýndqa sozyldy.
«Adamǵa tabyn, Jer, endi!»
Adamnyń ǵaryshqa ushqan sátin jyrǵa qosqan aqyn – Oljas Súleımenov. Pýblısıs buǵan deıin Sputnik Qazaqstan tilshisine bergen suhbatynda sol aıtýly kúnniń qalaı ótkenin baıandady.
«12 sáýir. 1961 jyldyń 12 sáýiri. Bul búkil adamzat úshin ǵana emes, jas aqyn, ádebıetshi Súleımenov úshin de juldyzdy kún boldy. Oǵan deıin de birli-jarym óleń jazdym, alaıda ol ýaqytta kitabym da joq edi. «Kazahstanskaıa pravda» gazetinde jumys istep júrdim. Redaktor shaqyryp, «Erteń adam ǵaryshqa ushady» dedi. Maǵan osyndaı qupıany aıtty. Shamasy partıada osyǵan baılanysty qandaı da bir aqparat aıtylyp júrgen, respýblıkalyq gazettiń redaktory retinde ol jospardan habardar edi.
Oljas Súleımenov
© Sputnik / Tımýr Batyrshın
Menińshe, Keńes Odaǵynyń barlyq redaktory sol tarıhı oqıǵanyń bolatynyn bildi. Alaıda tek bir redaktor ǵana ony óziniń qyzmetkerine aıtyp, óleń jazýyn ótindi. Ol meniń óleń jazatynymdy biletin, sebebi ádebıet ınstıtýtynda oqydym. Ádebı gazette óleńderim jarıalanǵan. Sodan Fedor Boıarskıı osyndaı usynys aıtty. Erekshe redaktor bolatyn.
«Erteń gazette jarıalaıtyndaı etip jaz» dedi. Tapsyrmasyn sol kúni oryndadym, baspaǵa tapsyrdym», - dep eske aldy Oljas Súleımenov.
Al erteńine tańerteń aqynnyń qaryndastary óleńi jazylǵan bir ýys paraqty úıge alyp kelgen. Sol kúni Oljas Súleımenovtiń óleńin ushaqpen júrip taratqan.
«...Sodan keıin Fedor Boıarskıı 12 sáýirde maǵan: «Jaz. Óleń az bolady, ári qaraı jaz. Kólemdi óleń jaz. Kóp. Ǵaryshqa ushý týraly jaz. Sen ınjenersiń ǵoı, túsinesiń...» dedi. Sebebi oǵan deıin geologıa fakúltetin bitirdim, geolog-ınjener boldym. Shyn máninde adamnyń ǵaryshqa ushýy degenniń ne ekenin túsindim. Muny bázbireýler balyqtyń qurlyqqa shyǵýy sekildi tarıhı, bıologıalyq faktimen salystyrýǵa bolatynyn aıtty. O, qalaı! Avtory esimde joq, alaıda bul sátti salystyrý boldy. Sodan keıin jazdym. Bir apta jazǵan bolarmyn. Toqtamastan jazdym, jazdym. Aıǵaıladym! Sebebi mundaı dúnıe únsiz jazylmaıdy. Daýystap aıtyp otyryp jazylady. Bólme ishinde ary-beri júrgenimnen úıdegiler de qorqyp ketetin. Nátıjesinde sáýirde «Adamǵa tabyn, Jer, endi!» poemasyn óndiriske ótkizdim», - degen O.Súleımenov.
Aqparat sputnik.kz-ten alyndy.