Tańjaryq JOLDYULY – 120
Bar bolǵany 44 jyl ǵumyr keship, onyń 7 jylyn túrmede ótkizgen aqynnyń jyrlarynda zar da bar, muń da bar, saǵynysh ta bar, toryǵý da bar, úmit te bar. Ol - azattyq pen bostandyqty, beıbit qoǵamdy armandap ótken aqyn. Az ýaqyt Qazaqstanda bolyp, Abaı, Ybyraı, Maǵjan jyrlarymen mol sýsyndaǵan.
Sózimniń túbin oıla endi, elim...
Tańjaryq Joldyuly - Alash arystarynyń arman-múddesimen ushtasqan baǵyt-baǵdary shyǵarmashylyq jolyn anyqtap berse de, sol jolda qytaı ókimetiniń túrme azabyn molynan tartqan bozdaq.
«Zulymǵa ras qarsy turǵanymyz,
Ol da ras, qupıa uıym qurǵanymyz.
Kekpenen qolymyzǵa qural alyp,
Jelkeden gomındańdy urmaǵymyz.
Kelseńder Úrimjiniń qalasyna,
Kóziń sal qaltarys, saı-salasyna.
Osyny óle-ólgenshe umytpa dep,
Tapsyryp ket balańnyń balasyna...
Kórgenin atasynyń oqyp kórsin,
Kektenip, kózin salyp, kóńil bólsin!
Babamnyń tarıhy dep tabyn tanyp,
Zalymnan kegin alyp, qolynda ólsin!
Keledi tún ornyna jaryq sáýle,
Senemin, emes munym beker áýre.
Sózimniń túbin oıla endi, elim,
Qolyńa osy sózim tıse záýde», – dep ol bolashaq urpaqqa amanat jyrlaryn qaldyrǵan.
Jyrymen tar qapasty talqandaǵan
Qazaq oqyrmandaryna Tańjaryqtaı aqyn týraly, onyń qamaý-qapasta jazylǵan jyrlary týraly alǵashqy habardy jetkizgen qazaqtyń halyq jazýshysy Sábıt Muqanov bolatyn. Ol 1956 jyly Qytaı eline issaparmen barýǵa sáti túskende qatty qýanady. Kókeıinde Shoqannyń izi qalǵan Qashqarıaǵa soǵý, shekaranyń arǵy jaǵyndaǵy qazaqtarmen, qyrǵyzdarmen tildesý, turmys-tirshilikterin óz kózimen kórip, oıǵa túıgenderin qaǵazǵa túsirip, oqyrmandaryna jetkizý bolǵany anyq. Qytaılyqtardyń ómirinen keńirek syr shertýdi de dittedi. Sol sapardan soń kóp uzamaı, óziniń «Alyptyń adymdary» degen joljazbasyn kitap qylyp shyǵardy (1959). Osy kitapta ol Shyńjań ólkesinde bolǵanda qasyna erip júrgen Buqara Tyshqanbaevtan Tańjaryq týraly biraz málimet alǵanyn jazady. Buqaranyń áıeli, Tańjaryqtyń týǵan qyzy Sarany kóredi. «Halyq bostandyǵy úshin kúresken adamdardan qolyna túsken kisige ShyńShı-saı bandalarynyń qandaı azap kórsetkenine Shyńjań aqyny Tańjaryq Joldyulynyń óleńderi kýá», – dep, Talqynyń asýynda turyp tyńdaǵan Tańjaryq óleńderin barlyq boıaýyn saqtap jetkizgen.
Aqyn taǵdyry nemese taǵdyrly aqyn
1993 jyly Tańjaryq aqynnyń 90 jyldyq toıy Almatyda, sodan soń Almaty oblysynyń Narynqol aýdanyndaǵy Qaqpaq aýylynda atalyp ótkeni esimizde. Akademık Zeınolla Qabdolov bastap barǵan bir top aqyndar men jazýshylar, ǵalymdar aldymen Qarasazǵa soǵyp, Muqaǵalıdyń mýzeıin aralap kórip, odan soń Qaqpaqqa attanǵanbyz. Qaqpaqta ótken úlken jıynda Z.Qabdolovtyń tebirene de tolǵana Tańjaryq týraly baıandama jasaǵany jadymyzda. Ol sonda: «Aqyn lırıka, tolǵaý, mysal óleńder, dastan, óleń roman, qıssa, aıtys óleńderden halqyna otyz myń joldaı mura qaldyrǵan. Osy týyndylary arqyly ol Abaıdyń, Ahmet, Shákárim, Mirjaqyp, Maǵjandardyń Qytaıdaǵy qazaq baýyrlar arasynan kóktegen rýhanı jalǵasy, salaly butaǵy ekendigin tanytty. Qytaıdaǵy qazaqtardyń jazba ádebıetiniń negizin qalasyp, kósh bastaǵan aımúıiz serkesi boldy. Áleýmettik, qoǵamdyq, ózge de ónegeli jumystarynyń nátıjesinde olardyń búgingi damyǵan baspasóziniń, oqý-aǵartýynyń da negizin qalasty. Tańjaryq aqyn, qoǵam qaıratkeri ǵana emes, ánshi, kompozıtor, halyqtyń sal-serilik dástúrin jalǵastyrýshy», – degen edi. Aqyn taǵdyry nemese taǵdyrly aqyn týraly áńgime tıegi aǵytylǵanda, Qabdesh Jumadilov, Rymǵalı Nurǵalıev, Marfýǵa Aıtqojına, Qurmanbaı Tolybaev, Seıdálim Tánekeev, Orazaqyn Asqar, Erkin İbitanov, Sháımergen Áldıbekov qatarly sóz tizginin ustaǵan azamattar alǵaýsyz kóńilden aqtaryla oı bólisken, syr bólisken bolatyn. Qysqa ómiriniń eki jylyn Tańjaryq osy Qaqpaqta ótkizipti. Qoıdym qyzben aıtysqany, Nurılamen aıtysqany sol tus.
Tańjaryqty taný – jyrlary túrmeniń tas qabyrǵalaryn
talqandap jaryp shyqqan aqyndy taný degen sóz.
«Qazaq poezıasyna quıyp jatqan uly arna»
Tańjaryq shyǵarmashylyǵyn kóp jyldar boıy zerttep, zerdelep júrgen aýyl muǵalimi, aqyn Tileýjan Saqalov sol aıtystardy jatqa soǵatynynyń kýási bolyp, qol soqqanbyz. Odan beri de zymyrap otyz jyl ótipti! Bul jyldar bosqa ótken joq. Jazýshy Turlybek Mámeseıittiń «Tańjaryq» romany jaryq kórdi. Aqynnyń jyr kitaptary baspadan shyqty. Estelikter men zertteý maqalalar jazyldy. Tursynbek Kákishulynyń «Tańjaryqty bastan-aıaq túgel oqyǵan adam onyń qazaq poezıasyna quıyp jatqan uly arnalardyń biri ekenine esh shúbá keltirmeıdi. Tańjaryq túrme týraly jyrlarynda tek óz qasiretin ǵana aıtyp qoımaı, ózimen taǵdyr-talaıy bir Ahmet pen Mirjaqyptyń, Maǵjan men İlıastyń, Sáken men Beıimbettiń de syrtqa shyǵara almaı ketken kekti ashýyn qosa jyrlaǵandaı áser qaldyrady», – degen pikiri de oılandyrady.
Aqynnyń «Túrme hali» deıtin tolǵaýyn beıjaı oqý múmkin emes. Kózińe jas, kómeıińe óksik tyǵylady.
«...Dóńgelek bir taqtaı bar qalyń shapqan,
Betine qanmen syrlap, boıaý jaqqan.
«Jalańash quıryq qoıyp otyr» – deıdi,
Qaratyp ushyn órge shege qaqqan.
Kómirge otyrǵyzyp usaq shaǵyp,
Qan degen maı quıryqtan sýdaı aǵyp.
Úrpińe shı júgirtip bozdatqanda,
Shybyn jan shyǵyp ketpeı tursyn naǵyp?!
Adamnyń jany ketip denesinen,
Quıryqty alsań julyp shegesinen.
Táńirge daýysyń jetip zarlanasyń,
Tyrnaqtyń ıne suqsa kóbesinen».
Tor ishinde alasurǵan arystan
Osy oraıda oıyńa ataqty Mádı Bapıulynyń orys otarshyldarynan tartqan qorlyǵy oralady. «Abaqty qatar-qatar bolady eken // İshine jaqsy, jaman tolady eken // İshine abaqtynyń kirip barsań // Kóńiliń sý sepkendeı bolady eken!», – deıtin edi ǵoı ol. Tańjaryqtyń kórgen azaby men tartqan tozaǵy qanshalyqty aýyr bolǵanyn salystyra qarap-aq uǵynasyz. Túrmeniń aty – túrme. Tańjaryq ózin ǵana emes, sońynda qalǵan týystaryn oılaı qamyǵyp otyryp, eliniń erteńi ne bolaryn ýaıymdaıdy.
«Baspana – jyrtylǵan qos, saýyn jalǵyz,
Ne bolar kempir menen shalym meniń.
Aýdaryp feodaldyq óktemdikti,
Qaı ýaqytta atar eken tańym meniń.
Qapasta shyryldaǵan boztorǵaımyn,
Bulbuldaı estiler me ánim meniń.
Eske alsa ezilgender zulymdardan,
Túrlener edi sonda sánim meniń.
Kóksegen armanyma jetip ólsem,
Shirimes qabyrda da tánim meniń».
Oıymyzǵa fashıserdiń Moabıt túrmesinde jatyp, rýhty jyrlar jazǵan tatardyń qaısar aqyny Musa Jálel oralady. Tańjaryq ta tor ishinde alasurǵan arystan edi ǵoı. Aryz-armanyn jyrlarymen jetkizip ketti:
«Dúnıe álemine sozamyn qol,
Adasqan men bir ǵarip taba almaı jol.
Torlanyp bizdiń basqa tústi tuman,
Aıyqsyn aldaǵy kún, tilegim sol», – dedi ol.
Tańjaryqty taný – zaman men qoǵam qysastyǵynan jazyqsyz japa shekken qazaqty taný degen sóz, bolashaq urpaqqa amanat jyrlary túrmeniń tas qabyrǵalaryn talqandap jaryp shyqqan aqyndy taný degen sóz.
Ádilǵazy QAIYRBEKOV, aqyn, Almatydaǵy S.Muqanov pen Ǵ.Músirepovtiń
ádebı-memorıaldyq mýzeı kesheniniń jetekshisi, fılologıa ǵylymynyń kandıdaty