الماتىنى باسقارعاندار
احمەت ءادىلوۆ شاھاردى 1956 جىلدان باستاپ ءتورت جىل باسقاردى. بۇعان دەيىن ءىرى لاۋازىم باسپالداقتارىنان ءوتىپ كەلگەن ول شىن مانىندە قوعامدا، ءوز ورتاسىندا مويىندالعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى ەدى. ول تۇستا الماتىدا قۇرىلىس باستاۋ اسا مۇمكىن بولماعانمەن، بۇل ىستە ول تاۋەكەلگە باردى. ۇلكەن قۇرىلىستاردى باستادى. سونىمەن قاتار، قالا كوشەلەرىن تازارتۋ، كورىكتەندىرۋ، جوندەۋ جۇمىستارىنا حرۋششيەۆتىڭ پارمەنىمەن قاراجات بولىنبەيتىن بولىپ، بۇل شارۋانى قوعامدىق نەگىزدە اتقارۋ كەرەك دەگەن شەشىم قابىلداندى.
تۇرعىندار، مەكتەپ وقۋشىلارى دا بۇل ىسكە بەلسەنە كىرىستى. قالادا ءبىرىڭعاي ءبىر قاباتتى ۇيلەر سالىنىپ، «حرۋششيەۆكا» دەپ اتالدى. سونىڭ ناتيجەسىندە 10 مىڭ الماتىلىق پاتەرلى بولدى. ورتالىق ستاديون، «سەليننىي» كينوتەاترى سالىنىپ، 11 مەكتەپ پايدالانۋعا بەرىلدى. بۇل ەل ەڭسەسىن ەندى تىكتەي باستاعان قيىن كەزەڭدە ايتۋلى جەتىستىك ەدى. ەل نازارىن اۋدارعان مىنا ءبىر وقيعانىڭ قالا عانا ەمەس، ۇلت رۋحانياتىنداعى ماڭىزى ايرىقشا بولدى.
ول كەزدەگى اباي ەسكەرتكىشىنىڭ تۇعىرى وتە الاسا بولىپ، جەردەگى كىسى بويىنا جەتەقابىل ەدى. وسى ءبىر سىرت كوزگە قوراش كورىنەتىن ەسكەركىشتى بيىكتەتۋ تۋرالى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ۇسىنىسى دا احاڭنىڭ ويىنان شىقپاي جۇرەتىن. اقىر سوڭىندا ول قالالىق كەڭەستىڭ شەشىمىن شىعارىپ، ىسكە كىرىستى. بۇل ماسەلە جونىندە كەزىندە وسى ىسكە بەلسەنە ارالاسقان مەملەكەت قايراتكەرى حايدار ارىستانبەكوۆ ءوز ەستەلىگىندە جاقسى ايتقان.
بۇل كىسى تۋرالى ءسوز بولا قالسا، ءالى كۇنگە دە-يىن كوز كورگەندەر «ادىلەتتى ءادىلوۆ» دەگەن تىركەستى قولدانباي تۇرمايدى. ولاي دەيتىن سەبەبى، احاڭ ەلگە ايرىقشا ەڭبەگى سىڭگەن تۇلعالاردىڭ تاعدىرى تارتىسقا تۇسكەندە تارتىنىپ قالا المادى. بۇل رەتتە ول جوعارى ادامگەرشىلىك، بيىك پاراسات تانىتتى. ماسەلەن، «قانىشتاي اسىل ەر وتكەن...» اتتى ماقالاسىندا عۇلاما عالىمعا جاسالعان كوپە- كورنەۋ قياناتتى اشىپ جازادى.
– تاريح جەزقازعاننىڭ مارگانەسىن جەڭىسپەن باعالادى. ال سونى تاپقان قانىش يمانتاي ۇلى وسى ەڭبەگىنە ساي ءادىل باعاسىن الدى ما؟ جوق. جوعارىداعىلاردىڭ كوزدەرى جەتىپ، ىشتەرى سەزسە دە، وعان جاي عالىم رەتىندە ءبىرجاقتى قارادى دا قويدى. ەرلىكپەن بارا-بار سول ءبىر ەڭبەگىن ەسكەرۋسىز قالدىردى. بولماسا تىلداعى ەڭبەكتەرى ءۇشىن ومىراۋىنا «التىن جۇلدىز» تاققاندار از با؟ ۇلى جەڭىس اۋەلى جانقيارلىقپەن كۇرەسكەن حالىقتىڭ، سودان سوڭ جەزدى مارگانەسىنىڭ كوزىن اشقان قۋانىش يمانتاي ۇلىنىڭ ارقاسىندا كەلدى دەسەم، اسىلىق بولماس. بۇگىن مۇنى مەن ايتپاسام، ەرتەڭ كىم ايتادى؟ قانىشقا جاسالعان وسى ءبىر ادىلەتسىزدىك مەنىڭ كوڭىلىمدە قارا تاسقا اينالىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن مازالاۋمەن كەلەدى. كوپتى كورگەن باسىم بار، تالايلارمەن قىزمەتتەس بولدىق، جولداس بولدىق. ءبىراق سولاردىڭ ىشىنەن قانىشتاي ءبىلىمدى، قانىشتاي پاراساتتى، قانىشتاي قاراپايىم، قانىشتاي اقىل-ويدىڭ كەنىشىن كورگەم جوق. سۇيەگى اسىل ەر ەدى عوي...
ەر مىنەزدى، ايتقانىنان قايتپايتىن بىربەتكەي احاڭنىڭ وسى ماقالاسىنداعى ۇسىنىستاردىڭ ءبىرسىپىراسى جۇزەگە استى. عۇلام عالىمعا ءوزى كۇنى-تۇنى باسى- قاسىندا ءجۇرىپ، ساياجاي سالىپ بەردى. سونداي-اق، ورتالىق كوميتەتتىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى كەزىندە لەنينوگورسك پوليمەتالل كومبيناتىن باسقارىپ تۇرعاندا ۇستىنەن ماسكەۋگە ارىز ءتۇسىپ، تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعاندا ديمەكەڭە دە ارا ءتۇسىپ، ماسكەۋگە دەيىن بارىپ، باسىن داۋدان ارشىپ الادى.
ارينە، قانداي شاھار بولسىن ەڭ الدىمەن باسشىلاردى ونىڭ الەۋمەتتىك، تۇرمىستىق جاعدايى ويلاندىرسا كەرەك. قالانىڭ بۇدان دا باسقا ءبىتىپ بولمايتىن ءوز قايناپ جاتقان قاربالاس تىرشىلىگى جانە بار. الايدا، وسى تىرلىكپەن قاتار قالانىڭ مادەنيەتىن دامىتۋ، رۋحاني ورتا قالىپتاستىرۋ دا قاي كەزدە دە وزەكتى بولدى. بۇگىندە الماتىنى مادەنيەت، ادەبيەت، عىلىمنىڭ قارا شاڭىراعى دەسەك، ونىڭ نەگىزى وسى احاڭداردىڭ تۇسىندا قالانىپ، قالىپتاستى. بۇل رەتتە ونىڭ مادەنيەت ءمينيسترى يلياس وماروۆپەن قويان-قولتىق، ۇلكەن سىيلاستىقتا جۇمىس ىستەۋىنىڭ ناتيجەسى زور بولدى. قالتاي اعا مۇحامەدجانوۆتىڭ مىنا اڭگىمەسى دە بۇل ويىمىزدى نىعارلاي تۇسەدى.
– 1959 جىلى اقپان ايىندا اكادەميالىق دراما تەاتردا مەنىڭ تۇڭعىش پەسام «بولتىرىك بورىك استىندانىڭ» پرەمەراسى بولدى. وعان مۇقاڭ باستاعان بەلگىلى ازاماتتار كەلدى. سولاردىڭ ىشىندە جۇبايىمەن، ۇزىن بويلى، كەلبەتى كەلىسكەن ءبىر كىسى كەلىپ وتىردى. سپەكتاكل بىتكەننەن كەيىن بۇل كىسىلەردى ديرەكتوردىڭ كابينەتىندە كەزدەستىردىم، – دەيدى قالاعاڭ. – سويتسەم، الگى جۇبايىمەن كەلگەن الماتى قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى احمەت ءادىلوۆ ەكەن. جەڭگەمىز گۇلباھرام دا بەت بىتكەننىڭ سۇلۋى بولىپ شىقتى. ول جىلدارى اسىرەسە، ادەبيەت، مادەنيەت قىزمەتكەرلەرى ءۇشىن باسپانا ماسەلەسى قيىن بولاتىن. ءبىر كۇنى نۇرعيسا باستاعان ءبىر توپ ادام احاڭنىڭ قابىلداۋىنا باردىق. تابان استىندا تۇسىمىزگە ەنبەگەن جايعا ەنىپ، ءۇيلى-جايلى بولىپ، ايدارىمىزدان جەل ەسىپ شىعا كەلدىك. بۇرىن-سوڭدى شەنەۋنىكتەر الدىندا مۇنداي كوزبە-كوز باتىل شەشىمدى كورمەگەن بىزدەرگە بۇل ءبىر عاجاپ كورىندى. احاڭنىڭ ەل باسقارىپ جۇرگەن باسقا باسشىلاردان ايىرماشىلىعى – تەاتر پرەمەرالارىن، كونسەرت زالدارىنداعى جاڭالىقتى قالت جىبەرمەيتىندىگى. تەاترلار مەن كونسەرتتەرگە ءجيى باراتىن بىزدەرگە الدىمەن قولتىقتاسقان احاڭ مەن جەڭگەي كورىنەتىن. ونەرگە دەگەن قۇشتارلىق ءبىزدىڭ ەل باسقارىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ باسىنداعى سيرەك كورىنىس قوي...
ايتسا ايتقانداي، احاڭداردىڭ قاي-قايسىسى دا تەگىن بولسىن با؟! بۇل كىسىنىڭ تەاترشىل بولۋى دا ونەر ادامدارى ءۇشىن ب ا ق بولعانى دا كۇنى بۇگىنگە دەيىن اڭىزداي ايتىلادى.