قالا مادەنيەتi
كەز-كەلگەن قالا تۇرعىندارىمەن كورiكتi. سوندىقتان قالالاردىڭ كەڭ ماعىناداعى رۋحاني-الەۋمەتتiك كەلبەتiن قالىپتاستىرۋ مەملەكەتتiك ساياساتتىڭ قۇرامداس بiر سالاسى رەتiندە ەرەكشە باقىلاۋعا الىنادى.
قازاقستان قالالارىنىڭ الەۋمەتتiك كەلبەتi مەن رۋحاني تازالىعى تۋرالى از ايتىلىپ جۇرگەن جوق. وسىعان ساي قالا مادەنيەتiن قالىپتاستىرۋ جولىندا كەشەندi شارالار دا جۇزەگە اسىرىلۋدا. قالانىڭ تازالىعى – ول تۇرعىنداردىڭ رۋحاني تازالىعىنا بايلانىستى ەكەندiگiن جىل سايىنعى قالا اكىمدەرىنىڭ حالىقپەن كەزدەسۋلەرiندە اتاپ كورسەتىلىپ ءجۇر. بۇل – ەلىمىز قالالارىنىڭ بارىنە ورتاق تاقىرىپ.
بۇگىندە ەلىمىزدىڭ بارلىق وبلىس ورتالىقتارى وزدەرىنىڭ شەكارالارىن بىرنەشە ەسە ۇلكەيتىپ وتىر. دەمەك، قالا اكiمدەرىنىڭ قالاعا قوسىلعان ەلدi-مەكەندەردiڭ كەلەلi ماسەلەلەرiن شەشۋ جولىندا كەشەندi ۇسىنىستار ءازiرلەپ، تيiستi ورىندارعا تاپسىرما بەرۋi – ۇزاق ۋاقىت قوردالانىپ كەلگەن ءتۇيiندi iءس-جۇزiندە جۇزەگە اسىرۋعا ناقتى جول اشاتىنى انىق. ول ءۇشiن ءتارتiپ پەن تازالىق قاجەت.
جالپى، يگiلiكتi iستەر، جاقسى ونەگەلەر قازiردەن باستاپ باستاۋ العانى ابزال. وسىعان وراي، قالانىڭ بارلىق اۋماعىندا تۇراقتى تۇردە سەنبiلiكتەر وتكiزiپ تۇرۋدى داستۇرگە اينالدىرعان ءجون. بيىل جالپىقالالىق سەنبىلىككە قالا جاستارى مەن مەكەمە قىزمەتكەرلەرى باس قوسا وتىرىپ، قالامىزدى قوقىستان تازارتتى. بۇل ەرەكشە باستاما. قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ باستاماسىنا اتقارۋشى بيلىك تە ءۇن قوسىپ، ۇلگى-ونەگە كورسەتتى. الماتى قالاسىنداعى يگiلiكتi iستەر ەلiمiزدiڭ بارلىق قالالارىنا ۇلگi بولدى. قالا بەلسەندىلەرىنىڭ باستاماسى بارلىق جاعىنان وزگە ايماقتارعا دا ىقپالىن تيگiزدi. بۇگىندە قالامىزدىڭ تازالىعى كۇن سايىن اتقارۋشى ورگانداردىڭ ەڭ بiرiنشi مiندەتi سانالىپ وتىر.
بۇگiنگi قالانىڭ سان قىرلى مادەنيەتiن ايتساق، شەشiمiن كۇتiپ تۇرعان iس كوپ. ەڭ باستىسى، بۇل ءوزiمiز تۇراتىن، ەڭبەك ەتەتiن، وزگەلەرگە ماقتانىش ەتەتiن قالامىزدىڭ مادەنيەتi. قالامىزدى سىرتتان وزگە بiرەۋلەر كەلiپ لاستامايدى. قالانى كۇل-قوقىستاردىڭ مەكەنiنە اينالدىرىپ جاتقان ءوزiمiز. تازالانعان، كەشە عانا قوقىستان ارىلعان جەردi بiلدiرمەي، تازا ۇستاۋ مادەنيەتiن يگەرە الماي جاتقان دا ءوزiمiز.
ادامعا قانشالىقتى قولايلى جاعداي جاسالعان سايىن ول جالقاۋلىققا، كەرەناۋلىققا سالىنۋعا بەيiم تۇراتىنى نەسi؟! كۇنi كەشە سەنبiلiككە شىعىپ، تازالانعان جەردi بiر كۇن ارالاتىپ بارىپ كورiڭiزشi، ول جەر ءباز باياعى قالپىنا كەلiپ، قوقىسقا تولىپ تۇرادى. ول ماڭ بوساعان قۇتىلار، تەمەكi تۇقىلدارى، ءتۇرلi قالبىرلارعا تولىپ جاتادى. تۇرعىندار كۇل-قوقىس توگەتiن ارنايى ورىندارعا بارۋعا ەرiنiپ، قوقىس قالدىقتارىن قالتالارعا سالىپ، جول جيەگiنە تاستاي سالۋعا بەيiمدەلiپ بارادى. بۇل – قالا كەلبەتiن سيىقسىزداندىرىپ تۇرعان بiر عانا مىسال.
بۇرىن كەز-كەلگەن كوپقاباتتى ۇيلەردiڭ كiرە بەرiسiندەگi بەي-بەرەكەتسiز شاشىلىپ جاتقان تەگiن تاراتىلاتىن جارنامالىق گازەتتەردەن اياق الىپ جۇرە المايتىنسىز. ونى ۋاقىتىلى جيناپ الىپ جاتقان ادامدى دا كورمەيتىنسiڭ. ءقازىر ول ساپ تيىلعان، قالامىز دا تازا.
قالالىق كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق مەكەمەسiنە قارايتىن كۇل-قوقىس توگەتiن ارنايى ورىنداردىڭ دا جاعدايى دا باقىلاۋعا الىنعان. ءماز ەمەس. ۋاقىتىندا تازالانىپ، تۇرمىستىق قوقىس قالدىقتارىنىڭ جاتۋىنا جول بەرىلمەيدى. ونىڭ ەكولوگيالىق اسەرi تۇرعىندارعا ءوز زاردابىن تيگiزەتىنىڭ قالا شارۋاشىلىعى جاقسى بىلەدى. بۇل تۋرالى قالا اكiمدiگiندە ارنايى ءماجiلiس بولىپ، ارنايى شەشiم قابىلدانعان. وسىعان وراي تازالىق جاعدايىن باقىلايتىن «جاسىل پاترۋل» اتتى ارنايى قوزعالىستاعى كولiكتەر جولعا شىعارىلعان.
بۇگىندە قالالاردىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن اقىلدى تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ مەن زاماناۋي ۋربانيزاسيا جاعدايىندا كولىك جۇيەسىن باسقارۋ تەحنولوگياسىن جەتىلدىرۋ جەدەل قارقىنمەن جۇرگىزىلۋدە. بۇل – قالا ومىرىندەگى باستى قاجەتتىلىك. وسى جىلى ماۋسىم ايىندا ۇلكەن الماتى اينالما اۆتوموبيل جولى پايدالانۋعا بەرىلەدى. ۇزىندىعى 66 شاقىرىمدى قۇرايتىن ءۇش جولاقتى ءى-ا ساناتتى بۇل جول تمد مەملەكەتتەرى ىشىندە بىرەگەي جول بولىپ وتىر. ول العاشقى بولىپ الماتى قالاسىندا جۇزەگە اسىرىلىپ وتىر. جان-جاعى اباتتاندىرىلعان بىرەگەي جول الماتى وبلىسى مەن تالعار، ىلە اۋداندارىنا باعىنىستى 14 ەلدى-مەكەندى باسىپ وتەدى. مۇنىڭ ءوزى جەرگىلىكتى تۇرعىندار مەن قالا قوناقتارى ءۇشىن قولجەتىمدى بولماق.
تازالىق – ماڭگىلىك تاقىرىپ. ونىڭ الەمدىك ءوز ستاندارتتارى بار. وزگە ەلدەن كەلەتىن قوناقتاردىڭ دا باستى نازار اۋداراتىنى قالا تازالىعى. قالا تازالىعى دەگەندە ماتەريالدىق، زاتتىق قۇندىلىقتى الدىڭعى كەزەككە ءتۇسiرۋدiڭ قاجەتi جوق. قالالىقتاردىڭ كەز-كەلگەن قوعامدىق ورىنداردا وزدەرiن بايىپتى ۇستاۋى دا قالا مادەنيەتiنiڭ بiر كورiنiسi بولىپ تابىلادى.
بۇل تۋرالى قاسيەتتi قۇران كارiمنiڭ «ءاعراف» سۇرەسiندە دە ايتىلعان. وندا «كوركەم ەل، كوركەم قالا» تۋرالى دا جان-جاقتى باياندالادى. وندا مەملەكەت پەن قالانىڭ «كوركەم ەل» بولۋى ءۇشiن التى شارتقا جاۋاپ بەرۋ قاجەتتiلiگi ەسكەرتiلگەن. العاشقى شارت بويىنشا، «جاقسى (كوركەم) ەلدiڭ» (جەرi قۇنارلى بولسا دا، قۇنارسىز بولسا دا) ءوسiمدiگi راببىنىڭ قالاۋى بويىنشا مولىنان ونەدi، ەكiنشi شارت بويىنشا، «كوركەم ەلدە» باياندى بەيبiتشiلiك ورنىعۋى تيiس، ءۇشiنشi شارتى بويىنشا، «كوركەم ەلدiڭ حالقى بايسالدى، بايىپتى بولىپ، ءتوزiمدiلiكپەن ءومiر ءسۇرۋi قاجەت، ول تiرشiلiك كوزiن بەيبەرەكەت iزدەپ، وزگە جۇرتتار iسپەتتi قاڭعىپ جۇرمەۋi تيiس، ءتورتiنشi شارت بويىنشا، «كوركەم ەلدiڭ» ىرىس-نەسiبەسi ءار جاقتان مولىنان كەلiپ جاتۋى قاجەت، بەسiنشi شارت بويىنشا، اللاھتىڭ بەرگەن نۇر شاپاعاتى مەن نىعمەتتەرiنە شۇكiرشiلiك جاساۋى مiندەتتi، التىنشى شارتى بويىنشا، ەل ءامiرشiسiنiڭ iزگi بولۋى اڭسات. بۇل شارتتى قاراستىرعاندا «كوركەم ەل» ءۇشiن عافۋ ەتiلگەن بەس شارتتىڭ ورىندالۋى ەلدiڭ پاتشاسىنا تiكەلەي بايلانىستى كورiنەدi. بۇل جولدا قاتەلەسكەن جەرiمiز جوق. سوڭعى جىلدارى قالالاردىڭ اباتتانۋى جەدەل قارقىنمەن جۇرگiزiلۋدە.
تاريحي دامۋ تەندەنسياسىنان بەلگiلi ۇلكەن قالالاردىڭ دامۋىنىڭ ءوزiندiك ءۇردiستەرi مەن ەرەكشەلiكتەرi بولادى. بۇل قالىپتاسقان قاعيدادان ەلiمiزدiڭ وڭتۇستىگىندە ورنالاسقان ءىرى مەگاپوليسi – الماتى قالاسى تىس قالمايدى.
ەلىمىزدەگى الەم نارىعىنا شىعاتىن ءوندىرىستىڭ ەڭ ماڭىزدىسىن دا الماتى ايماعى قۇرايدى. بۇگىنگى تاڭدا الماتى ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك ايماعى ارقىلى ورتا ازيا ايماعىنا ەركىن شىعا الادى. مۇنىڭ ءوزى الماتى قالاسىنىڭ جۇيە ءتۇزۋشى الىپ مەگاپوليس رەتىندەگى وزىندىك ورنىن ايقىنداي تۇسەدى. وسىنداي ارتىقشىلىقتار الماتىنىڭ كولىك-لوگيستيكا ورتالىعى رەتىندە ايرىقشا جەدەل قارقىنمەن دامۋىنا جول اشادى.
بۇگiنگi تاڭدا الماتى قالاسى قوعامدىق كوممەرسيالىق ەمەس، بiرلەستiك رەتiندە حالىقارالىق استانالار مەن iرi قالالار اسسامبلەياسىنىڭ (حاقا) تولىققاندى مۇشەسi بولىپ تابىلادى. دەمەك، الماتىنىڭ كوركەمدiگiن ءالi دە ويلانا ءتۇسۋ، ونى جەتiلدiرە ءتۇسۋ كەرەك سياقتى. قالادا جاڭادان بوي كوتەرگەن ۇيلەردiڭ تىعىز ورنالاسۋى، اۋلادا كiسi دەمالاتىن ورىنداردىڭ بولماۋى تىنىسىمىزدى تارىلتىپ بارا جاتىر، دەپ ءوز قينالىستارىن بىلدىرۋدە. حالىق اۋلادا تۇرعان اۆتوكولiكتەردiڭ ارا-اراسىمەن پاتەرلەرiنە جار جاعالاپ ارەڭ جەتەتىن جاعدايلار دا بار. بۇعان ەندى قالا بيلىگى جول بەرمەيتىن بولادى.
الماتى سوڭعى جىلدارى قاناتىن ءۇزدiكسiز جايىپ، ۇلعايىپ كەلەدi. ول قالا ماڭىنداعى ەلدi-مەكەندەردiڭ ءبارiنiڭ باسىن بiرiكتiرiپ وتىر. بۇل باعىتتا الدا وراسان جۇمىستار كۇتiپ تۇر.
عاسىر باسىنان الماتى قالاسى ماڭايىنداعى ەلدى-مەكەندەردى وزىنە ءسىڭىرىپ الدى. قالا ماڭىنداعى ەلدى-مەكەندەردەن وندىرىستىك الەۋەتى مول قالا – الماتىعا كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ دە ىقپالى بار. سونىڭ ىقپالىمەن قالا توڭىرەگىندە تۇتاستاي ەلدى مەكەندەر مەن اۋىلدار پايدا بولدى. بۇرىن ساۋلەتشiلەر قۇرىلىستىڭ كۇردەلiلiگiنەن قاشقاقتاپ، تۇرعىزۋعا جەڭiل قاپتامالى جەڭiل جوباسىن جاساۋعا بەت بۇرعان بولسا، ءقازىر ساپالى قۇرىلىس ماتەريالدارىنا كوڭىل ءبولىنىپ وتىر. دەگەنمەن ءار ساۋلەتشi قالانىڭ ەستەتيكالىق تالعامىن ويلاۋى تيiس. جاڭا اۋداندا بوي كوتەرەتiن ۇيلەردiڭ قورشاعان ورتا ەستەتيكاسىن قالىپتاستىرۋعا تيگiزەتiن اسەرiن ساۋلەتشiلەر ويلاستىرعانىمەن، جەكەلەگەن فيرمالار وزدەرiنە قولايلى جوباسىن تاڭداپ جاتادى. وسىدان كەلiپ، قالانىڭ انسامبلi بۇزىلاتىن جاعدايلار كوپ كەزدەسەتىن. ەندى وعان جول بەرىلمەيدى.
ادامنىڭ بار ءومiرi تابيعات اياسىندا وتەدi. سول ورتانىڭ ادامنىڭ ءومiر ءسۇرۋiنە قولايلى، جايلى بولۋى – ونىڭ iس-قيمىلى، ءومiرi ءۇشiن وتە قاجەتتi. ءساندi دە سالتاناتتى ۇيلەردiڭ ءوزارا ۇيلەسiمدiلiك تابۋى قاشاندا ادام ءومiرiن نۇرلاندىرا تۇسەدi.
ەلiمiزگە كەلگەن شەتەلدiكتەردi قازiر ۇلكەن ءزاۋلiم عيماراتتارمەن قىزىقتىرا المايسىڭ. ولار كەلگەن بويدا وزدەرi كوڭiل قويعان عيماراتتىڭ جاسىن سۇرايدى. ءتورت بۇرىشتى، اينەكتەن سالىنعان ۇيلەرگە تiپتi دە جولامايدى. ولاردى وزدەرi بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن ەكزوتيكالىق تاڭعاجايىپ قىزىقتىرادى. انا ءبىر جىلى مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى ءوڭتۇستiك قازاقستان مەملەكەتتiك ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ ۇستازدارى كيiز ءۇيدiڭ وسى زامانعا ساي ۇلگiسiن ويلاپ شىعاردى. باعزى زامانداردان بەرi اتا-بابالارىمىزعا باسپانا بولعان قاراشا ءۇي جاڭا ەۋروۇلگiدەگi قۇرىلىس ماتەريالدارىنان جاسالعان. قۇراستىرىلۋى دا جەڭiل. قابىرعالارىنىڭ iشi جىلى بولۋى ءۇشiن بۋىلعان قامىس پايدالانىلادى. توبەسi چەرەپيسامەن جابىلعان. كيiز ءۇي ۇلگiسiندە تۇرعىزىلعان ءۇيدiڭ الدىنا كولوننا ورناتىلادى. قىستا جىلى، جازدا سالقىن. جاڭا ۇلگiدەگi كيiز ءۇي تۋريستەر جايلاناتىن قالاشىق جاساۋعا دا وتە قولايلى كورiنەدi. جالپى، اۋماعى اس ءۇي، جاتىن بولمە، دەمالاتىن حولى بولەك ورنالاسقان. الدا تۋريزم كلاستەرiن دامىتامىز دەسەك، قالامىزدا ورناتۋعا بۇل ۇيلەر وتە تيiمدi بولار ەدi. الەم ەلدەرi قالالارىنا بارعاندا سول جەردiڭ حالقىنىڭ يسi سەزiلiپ تۇرادى. بiز دە سونى قالايمىز.