جاسىل بەلدەۋ ورتالىق ازيادا تەڭدەسى جوق جاساندى ورمان القابىنا اينالدى. ەلباسىنىڭ باعالى باستاماسى باياندى بولىپ، يگىلىگىن جالپاق جۇرت كورۋدە. قالانىڭ وزىندە جانە جاپسارلاس اۋماقتاردا جاسىل جەلەك قالىپتاستىرىپ، ايالاپ ءوسىرۋدىڭ ءوزى وڭاي شارۋا ەمەس ەدى. توپىراعى سورتاڭ، قۋ دالانى گۇل جازيرا القاپقا اينالدىرۋ تۋرالى ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «بۇل ورمان – تازا اۋامەن تىنىستاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ەلىمىزدىڭ «وكپەسى». ورمان الاڭى جەلدەن، شاڭنان قورعايدى، تازالىققا ۇلەس قوسادى. بۇل – ءبىزدىڭ ۇرپاعىمىز ءۇشىن جاسالىپ وتىرعان سىي، بولاشاققا ەسكەرتكىش» دەگەن ءسوزى اقيقاتقا اينالدى.
ەلوردا اۋماعىنداعى ورمان شارۋاشىلىعىن دامىتۋ بويىنشا بەرىلگەن تاپسىرما جۇيە-جۇيەسىمەن ورىندالا باستادى. الدىمەن اعاشتاردىڭ ءتۇرلى سۇرىپتاعى جيىنتىعى، ورماننىڭ ورتاسىنا قاراعاي، شىرشا، اققايىڭ ءتارىزدى اعاشتار وتىرعىزىلدى.
بىرتە-بىرتە ورمانشىلاردىڭ جانقيارلىق ەڭبەگىنىڭ ءناتيجەسىندە ورمان ءوزى گۇلدەپ، تۇقىم شاشىپ، اعاش پەن جاسىل جەلەكتىڭ ءتۇر-تۇرى كوبەيە باستادى. ەڭ باستىسى، ەلوردا جۇرتى جانە الىس-جاقىن شەتەلدەردەن دۇمەپ كەلىپ جاتقان مەيماندار كوكىرەگى قانشا جۇتسا دا تويمايتىن ساف اۋامەن تىنىستاپ، الاڭسىز دەم الاتىن، جايلى دا اسەم، سۇيىكتى ورىندارىنا اينالدى. جىل وتكەن سايىن جاسىل بەلدەۋدىڭ اۋماعى ۇلعايا ءتۇستى. كوگىلدىر ساعىممەن مۇنارتىپ، كوز ارباپ، كوڭىل توعايتىپ جاتاتىن جاسىل جەلەكتىڭ كوكجيەگى بىرتە-بىرتە كەڭەيە ءتۇستى. ەلباسى ايتقانداي، بۇرىنعى ايتاقىر جەر سىڭسىعان ورمان القابىنا اينالىپ، ەلوردانىڭ قولايلى كليماتىن قالىپتاستىرىپ، ەكولوگياسىن جاقسارتا ءتۇستى. اۋەل باستا كوزدەگەن ماقساتتىڭ ءبىرى – تۋعان توپىراعىن قۇرمەتتەي بىلەءتىن پاتريوتتاردى ءتاربيەلەۋ. بۇل ورايدا دا، اۋقىمدى جۇمىس اتقارىلدى.
ماماندار ەلوردانىڭ جاسىل بەلدەۋىندەگى ەكپە اعاشتاردىڭ سانيتارلىق جاعدايىن كىرپىك قاقپاي باقىلاۋ ءۇستىندە بولدى. بار جۇمىس عىلىمنىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن جۇرگىزىلدى. ونىڭ ءوزى ءبىرنەشە باعىتتا ورىستەدى. ايتالىق، ورمان-پاتولوگيالىق زەرتتەۋ، ءعىلىمي-تاجىريبەلىك ايماقتاردا ورمان وسىمدىگى ءتۇرلەرىنىڭ جاعدايىن باعامداۋ، كەسىپ-كۇتۋ ادىستەرىنىڭ اعاشقا اسەرى تارازى باسىنا تارتىلدى.
جالعىز اعاش قانا ەمەس، ونىڭ ءىشىندەگى ءتىرى ورگانيزمنىڭ تىرشىلىگىن بىلدىرەتىن جان-جانۋاردىڭ قۇرامىن مەيلىنشە كوبەيتۋ دە قولعا الىندى. جاساندى ورماننىڭ وسىمدىك الەمى ءارى جانۋارلار قۇرامى قاتار دامىدى. ينكۋباسيا ارقىلى مىڭداعان قۇس شىعارىلىپ، ەركىندىككە جىبەرىلدى. ءقازىر نۋ ورماننىڭ ىشىنە ەنسەڭىز، ون سان قۇس جاسىل جەلەككە ورانعان گۇل جازيرا مەكەننىڭ ءسانىن كەلتىرىپ، دالا وركەسترىنىڭ قۋانىشتان قۇيقىلجىعان كۇيىن شەرتىپ تۇر.
نەگىزگى جۇمىس 1997 جىلى باستالىپ، ەكى كەزەڭگە ءبولىندى. العاشقى جىلى 14 827 گەكتار جەرگە 9،6 ملن-نان استام اعاش كوشەتى وتىرعىزىلدى. ونىڭ ىشىندە قايىڭ، شەگىرگۇل، ۇيەڭكى، قاراعاي ءتارىزدى اعاش تۇرلەرى بولسا، بۇتادان قاراقات، دەرەن، ءۇشقات، مويىل ءوسىرىلدى. ەكىنشى كەزەڭدە، ياعني 2012-2020 جىلدار ارالىعىندا جاسىل بەلدەۋدىڭ جالپى اۋماعىنداعى 8 127 گەكتار القاپتىڭ
2 594 گەكتارىنا 3 174 342 دانا اعاش كوشەتى وتىرعىزىلدى. ونىڭ ىشىندە ماڭگى جاسىل شىرشا مەن كوركى كوزتارتار قاراعاي، بالقاراعاي مەن بۇل وڭىردە سيرەك كەزدەسەتىن ارشا بار. 2011-2016 جىلدارى ەلوردانىڭ وڭتۇستىك باتىس بولىگىندە جالپى ۇزىندىعى 25 658 مەتر بولاتىن ۆەلوجول سالىنىپ، ونداعان سامالجاي بوي كوتەردى.
مامانداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، جاسىل بەلدەۋدىڭ جاقسى اسەرى از ەمەس. جەرگىلىكتى كليماتتىڭ جۇمسارۋىنا دا اسەر ەتكەن. يت تۇمسىعى وتپەيتىن ورمان پايدا بولعاننان كەيىن جەلدىڭ ورتاشا جىلدامدىعى دا باسەڭدەپتى. ونىڭ ۇستىنە سىڭسىعان ورمان القاپتارى قار توقتاتۋعا دا سەپ. سوڭعى جىلدارى شاڭدى داۋىلدىڭ، قىستاعى بوران-شاشىننىڭ ەكپىنى ازايعان.
ەلوردادان باستاۋ العان جاسىل بەلدەۋ جەر ءجانناتى – بۋراباي كۋرورتى ايماعىنا دەيىن سوزىلۋعا ءتيىستى. بۇل دا ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ تاپسىرماسى. قازىرگى كۇنى 160 شاقىرىم جول بويىندا ەرتەڭگە دەگەن ەل ءۇمىتى ءتارىزدى قاۋلاپ وسكەن جاسىل جەلەك جان جادىراتىپ، جايقالىپ تۇر. جالپى اۋماعى
2 575 گەكتاردى قۇرايدى. بۇل القاپتاردا اعاشتىڭ 11 ءتۇرىنىڭ 6،3 ملن كوشەتى وتىرعىزىلعان. العاشقى كەزەڭدە ەگىلگەن نازىك كوشەتتەر بۇل كۇنى بوي سالىپ، ۇشار باسى اسىرەلەپ ايتقاندا بۇلت باۋىرىن سىزارداي كوتەرىلگەن.
– بۋرابايدان شىعىپ، ەلورداعا جەتكەنشە قوس قاپتالىڭدا جايقالىپ وسكەن جاسىل جەلەك ءبىر ۇزىلمەيدى، – دەيدى ەل اعاسى ساپار نۇرپەيىسوۆ، – وتپەلى كەزەڭدە اقكول مەن بۋراباي اۋداندارىنىڭ توڭىرەگىندەگى ورمان القاپتارىن الدەنەشە مارتە ءورت شالدى. وسى كەزدە زاڭسىز اعاش كەسۋ وقيعالارى دا ءجيى ورىن الىپ جاتاتىن. كۇتىمى بولماعان سوڭ سەلدىرەپ تە قالدى. ءقازىر سول ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرىپ، ءتىپتى ەسەلەي كوبەيتىپ، جاساندى ورمان القابى قايتا جاڭعىردى. ەكولوگياعا پايداسى ءوز الدىنا، شاراپاتىن قاراپايىم حالىق تا كورىپ وتىر. جاز بويى تابيعاتتىڭ تارتۋىن، قويناۋىنداعى يەن تەگىن يگىلىگىن – جەمىس-جيدەگىن تەرىپ، پايدالانۋشىلار از ەمەس.
ءتورت اۋداننىڭ اۋماعىندا بوي تۇزەگەن جاساندى ورمان القاپتارى ءبىرتۇتاس ەكوجۇيە قالىپتاستىرىپ وتىر. ءار كەزەڭ بويى، رەت-رەتىمەن وتىرعىزىلعان ورمان ءتيىستى تەحنولوگيا بويىنشا كۇتىپ-باپتالادى.
– ءبىز ءۇش اۋداندا توپىراق قۇرامىن زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتىرمىز، – دەيدى وبلىستىق تابيعي رەسۋرستار جانە تابيعاتتى پايدالانۋدى رەتتەۋ باسقارماسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى بولات توكىشيەۆ. – 2،5 مىڭ گەكتار اۋماق مۇقيات زەرتتەلىپ، اعاش ەگۋگە جارامدى دەپ تابىلسا، كوشەت وتىرعىزىلاتىن بولادى. العاشقى جىلدارى ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازانىڭ السىزدىگى قولبايلاۋ بولدى. وبلىستىق اكىمدىكتىڭ بولگەن قاراجاتىنا 20 تراكتور، 4 اۆتوكولىك ساتىپ الىندى. ەندى ويعا العان شارۋانى مۇقيات اتقارۋعا تولىق مۇمكىندىگىمىز بار.
جاساندى ورمان القابىن كەڭەيتۋ، ەڭ الدىمەن ءتالىمباقتاردىڭ جۇمىسىنا بايلانىستى ەكەنى بەلگىلى. ءقازىر وبلىستا 3 ءتالىمباق ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەپ تۇر. كوشەتكە دەگەن سۇرانىس ارتقان. ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ ەل اۋماعىندا 2 ملرد اعاش كوشەتىن وتىرعىزۋ مىندەتىن قويعاننان كەيىن كوشەتكە دەگەن تاپسىرىس كوبەيە تۇسكەن. قاجەتتىلىكتى ۋاقىتىلى وتەۋ ءۇشىن وڭىردە تاعى ەكى ءتالىمباق ۇيىمداستىرىلماق. قۋات كەمەلدەنىپ، كەلەلى ماسەلەنى وڭىنان شەشۋ وسىلايشا قولعا الىنباق. ورمانشىلار قاۋىمى الداعى بەس جىلدىڭ ىشىندە 150 ملن دانا اعاش كوشەتتەرىن وتىرعىزۋدى مەجەلەپ وتىر.
ءسوز اراسىندا اقكول ورمان شارۋاشىلىعىندا 51 گەكتار اۋماقتى الىپ جاتقان نىسان 2004 جىلى قايتادان قالپىنا كەلتىرىلگەندىگىن ايتا كەتەلىك. اۋا رايى قۇبىلمالى وڭىردە كوشەتتەردى تامشىلاتىپ سۋارۋ ادىسىنە كوشىپتى. بۇل جەردە بارلىعى 80-گە تاياۋ اعاش ءتۇرى وسىرىلەدى. نۇر-سۇلتان – ششۋچينسك باعىتىنداعى تاس جولدىڭ بويىندا قۇلپىرا كوكتەپ تۇرعان كوشەتتىڭ دەنى وسى ءتالىمباقتا كوكتەگەن.
– ءبىزدىڭ ءتالىمباقتا قارااعاش كوشەتتەرى وسىرىلەدى، – دەيدى اقكول ورمان شارۋاشىلىعىنىڭ ديرەكتورى الەكساندر بەلوۋسوۆ. – بيىل كوكتەمدە 200 مىڭ كوشەت بوساتتىق، قالعان كوشەتتەردى كۇزگە دەيىن وسىندا باپتايمىز. جۇمىس ءوز ىرعاعىمەن ءجۇرىپ جاتىر. 2018 جىلدان بەرى 1،5 مىڭ كوشەت جول بويىنداعى جاسىل بەلدەۋگە وتىرعىزىلدى. ءقازىر جاپىراعىن جايىپ، كوكتەپ تۇر.
جانعا جايلى جاسىل بەلدەۋ ۋاقىت وتكەن سايىن جايقالا كوكتەپ، سايىن دالانىڭ سانىنە اينالۋدا. ەلباسىنىڭ دانالىعىمەن جۇزەگە اسقان دالا سالتاناتى – كەيىنگى ۇرپاققا ونەگە بولار ەسكەرتكىش.
اقمولا وبلىسى