ماناش قاباش ۇلى قوزىبايەۆتىڭ قايراتكەرلىك قىرىنا ۇڭىلگەندە
ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ، ق ر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ، پرەزيدەنتتىك بەيبىتشىلىك جانە رۋحاني كەلىسىم سىيلىعىنىڭ، «قازاق كسر عىلىمىنا ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى» قۇرمەتتى اتاعىنىڭ جانە «پاراسات» وردەنىنىڭ يەگەرى – ماناش قاباش ۇلى قوزىبايەۆ كوزى ءتىرى بولعاندا ۇستىمىزدەگى جىلى 16 قاراشادا 90 جاسقا تولاتىن ەدى.
قازاقستان تاريح عىلىمىنىڭ دامۋى جولىندا قارىمتالى ەڭبەك ەتكەن، ال 90-شى جىلداردىڭ باسىندا ەسكى كوزقاراستاردان باس تارتىپ، جاڭا قۇندىلىقتاردى قابىلداۋ مەن پايىمداۋدا جاڭا تۇجىرىمدامالىق تاريحي ەڭبەكتەر قاجەت بولعان تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى ونجىلدىعىندا وتاندىق تاريحشىلاردىڭ كوشباسىندا بولعان عالىم كورنەكتى قوعام قايراتكەرى رەتىندە دە ۇلتىنا ادال قىزمەت ەتكەن ازامات.
ەل مۇددەسىن ۇلىقتاعان قايراتكەر
ويىمىزدى حالىق جازۋشىسى، ايتۋلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ءا. كەكىلبايەۆتىڭ «بىلىممەن قوسا بىلىك دەگەن، ازاماتتىقپەن قوسا كىسىلىك دەگەن ۇعىمدار بار. حالىق سوڭعى ەكەۋىن الدىڭعى ەكەۋىنەن كەم قادىرلەمەيدى. ءوز باسىڭدى كۇيتتەگەندە قايسىسىنا جۇگىنۋ ءوز ەركىڭ، ال ەل مۇددەسىن كۇيتتەگەندە تورتەۋىنە بىردەي جۇگىنۋ شارت. ماناش قوزىبايەۆ – وسىنى تەرەڭ ءتۇسىنىپ، قاپىسىز مەڭگەرگەندىكتەن دە ساياساتقا كەلگەن عالىم»، – دەپ بەرگەن باعاسى نىقتاي تۇسەرى انىق. اقيقاتىندا كەمەڭگەردىڭ ءسوز استارىندا تالاي سىر مەن شىندىق جاتىر ەمەس پە؟!
ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعى مەن ونىڭ العاشقى قادامدارىنىڭ ادىمدى دا قارىمدى بولۋى جولىندا ءبىلىمى مەن قايراتكەرلىگىن ۇشتاستىرا جۇمساي العان عالىمنىڭ مەرەيتويىنىڭ تۇسپا-تۇس كەلۋىندە دە ۇلكەن نەگىز بار دەپ ويلايمىن. سەبەبى، م. قوزىبايەۆتىڭ عىلىمي، عىلىمي-ۇيىمداستىرۋشىلىق جانە پەداگوگيكالىق قىزمەتتەرىمەن قاتار مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ومىرگە دە بەلسەندى ارالاسقان كورنەكتى قوعام قايراتكەرى رەتىندە شىڭدالعان كەزەڭى - حح عاسىردىڭ 80-جىلدارىنىڭ ورتاسىندا باستالعان قايتا قۇرۋلاردىڭ تۇسىندا ەپتەپ بوي كورسەتكەن دەموكراتيالىق اعىمدار مەن ءسوزبوستاندىعى، 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيىن ءورىس العان ۇلتتىق سانا مەن تاريحي شىندىقتى قالپىنا كەلتىرۋ جولىنداعى العاشقى قادامدار تاريحشىلارعا عانا ەمەس، جالپى قوعامتانۋشىلار ءۇشىن جاڭا مىندەتتەر جۇكتەگەن كۇردەلى جىلدار بولاتىن. ول تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كەزەڭىنەن باستاپ-اق ونىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى، ەرتەڭى تۋرالى تەرەڭنەن وي قوزعاپ، ماسەلە كوتەرگەن تاريحشى-عالىم جانە حالىق قالاۋلىسى ەدى.
ون ەكىنشى شاقىرىلعان قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ حالىق دەپۋتاتى بولىپ سايلانعان 1990 جىلداردىڭ باسى م. قوزىبايەۆتىڭ مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندە تانىلعان تۇسىنىڭ شىرقاۋ شىڭى بولدى.
قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتتىعىنا سايلانۋعا جالپى رەسپۋبليكالىق قوعامدىق ۇيىمداردان 41 ۇيىمنان 168 كانديدات، ونىڭ ىشىندە عىلىم اكادەمياسىنان - 39 ادام تىركەلەدى. رەسپۋبليكا عىلىم اكادەمياسىنان جانە ونىڭ جانىنداعى عىلىمي قوعامداردان 1990 جىلعى 19 ناۋرىزدا وتكەن كونفەرەنسياسىندا سەگىز كانديدات بەس مانداتقا ۇمىتكەر بولدى. سايلاۋ قورىتىندىسى بويىنشا اكادەميادان ۇسىنىلعان - 8 عالىم-قايراتكەرلەردەن ش.ە. ەسەنوۆ، ا.ا. ابدۋللين، س.ز. زيمانوۆ، م. قوزىبايەۆ، و.س. سابدەنوۆتەر سايلانادى.
دەپۋتات ماناش قاباش ۇلىنىڭ سايلاۋ الدىنداعى تۇعىرناماسىندا ، ياعني ناقتىلى باعدارلاماسىندا: ساياسات، ەكونوميكالىق دەربەستىك، عا جانىنان ىرگەلى عىلىمي باعىتتاردى عىلىمي ساراپتاۋ جانە بولجاۋ جونىندەگى كەڭەس قۇرۋ، ۇلتتىق ساياسات، ەكولوگيا، عىلىم سالالارىنىڭ جاعدايىن تۇبىرىمەن وزگەرتۋ ارقىلى جاقسارتۋ جان-جاقتى قارالعان. عالىم-قايراتكەر ەندىگى جەردە سايلاۋشىلار اماناتىن ورىنداۋ ءۇشىن وسى باعدارلاماسىنىڭ ۇدەسىنەن شىعۋ جولىندا قىزمەت ەتەدى.
اقتاڭداق جىلدار اقيقاتى
دەپۋتات ماناش قاباش ۇلىنىڭ سايلاۋ الدىنداعى پلاتفورماسىندا، ياعني ناقتىلى باعدارلاماسىندا: ساياسات، ەكونوميكالىق دەربەستىك، عا جانىنان ىرگەلى عىلىمي باعىتتاردى عىلىمي ساراپتاۋ جانە بولجاۋ جونىندەگى كەڭەس قۇرۋ، ۇلتتىق ساياسات، ەكولوگيا، عىلىم سالالارىنىڭ جاعدايىن تۇبىرىمەن وزگەرتۋ ارقىلى جاقسارتۋ جان-جاقتى قارالعان. عالىم-قايراتكەر ەندىگى جەردە سايلاۋشىلار اماناتىن ورىنداۋ ءۇشىن وسى باعدارلاماسىنىڭ ۇدەسىنەن شىعۋ جولىندا قىزمەت ەتەدى.
العاشقى قادامدارىنىڭ ءبىرى، ءوزى باسقارىپ وتىرعان ينستيتۋت ۇجىمىن ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ زارداپتارىن اشۋعا جۇمىلدىرعان عالىم، دەپۋتات رەتىندە بۇل ماسەلەنى جوعارعى كەڭەستىڭ الدىنا دا قويادى. عالىم قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ قاراشا ايىنداعى سەسسياسىنىڭ قاراۋىنا «ءستاليننىڭ قازاقستان حالقىنا قارسى جاساعان قىلمىستارى تۋرالى» قاۋلىنىڭ جوباسىن ۇسىنادى. مىنا ءبىر دەرەككە كوز جۇگىرتەلىك:
«قازاق سسر پرەزيدەنتى ن.ءا. نازاربايەۆقا
قازسسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ ءتوراعاسى ە. اسانبايەۆقا.
قازاق سسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ قاراشا ايىنداعى سەسسياسىنىڭ قاراۋىنا “ءستاليننىڭ قازاقستان حالقىنا قارسى جاساعان قىلمىستارى تۋرالى” قاۋلىنىڭ جوباسىن ۇسىنامىن. مۇنداي قاۋلى قابىلداۋ ەل اراسىنداعى داۋ-دامايدىڭ، جەل ءسوزدىڭ ىنىنە سۋ قۇيار ەدى، رەسپۋبليكا حالىقتارىن توپتاستىرا، بىرىكتىرە تۇسەر ەدى دەپ ويلايمىن.
قازسسر حالىق دەپۋتاتتارىنا قاۋلىنىڭ جوباسىن رەسمي قۇجات رەتىندە تاراتىپ بەرۋگە رۇقسات بەرۋلەرىڭىزدى سۇرايمىن.
قۇرمەتپەن، قازسسر حالىق دەپۋتاتى،
اكادەميك ماناش قوزىبايەۆ. 3.ءحى. 1990 ج.».
تاريحي ادىلدىكتىڭ جەڭۋىن، ورناۋىن سۇراۋى ۇلتجاندى ازاماتتىڭ كەلبەتىن، شىنايى تاريحشى-عالىم ەكەندىگىن تانىتسا كەرەك.
حح عاسىردىڭ 90-شى جىلدارى «ەلدىكتىڭ شارتى – ەگەمەندىك، دەربەستىك - دامۋ تۇتقاسى» دەگەن ۇران باسشىلىققا الىنىپ، قوعام مەن حالىق سەرپىلگەن تۇستا رەسپۋبليكا دەربەستىگىن الۋ، ونىڭ پرەزيدەنتىن سايلاۋ كەرەك پە، جوق پا دەگەن ساۋالدار كۇن تارتىبىنە قويىلعان ساتتە دەپۋتاتتىق مىنبەردەن ۋاقىت تالابىنا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ءۇن قاتتى. ءوز ويىن بىلاي ءبىلدىردى: «وداقتاس رەسپۋبليكاعا پرەزيدەنت كەرەك پە؟» دەگەن سۇراقتى بۇگىندە ەل اۋزىنان ءجيى ەستۋگە بولادى. ەگەر وداقتاعى رەسپۋبليكامىزدىڭ ستاتۋسى سول كۇيىندە قالاتىن بولسا، بۇل سۇراققا مەن «كەرەك ەمەس» دەپ ۇزىلدى-كەسىلدى جاۋاپ بەرەر ەدىم. ال ەگەر قازاق كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى جاڭا فەدەراسيانىڭ قۇرامىنا شىن مانىندە شارتپەن ەنىپ، ءوزىنىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق دەربەستىگىنە ءسوز جۇزىندە ەمەس ءىس جۇزىندە جەتەر بولسا، پرەزيدەنتتىك ستاتۋس كەرەك. مەنىڭ تۇسىنىگىمشە، پرەزيدەنت رەسپۋبليكا باسشىسى، ەل اعاسى، دەموكراتيانى شىن مانىندە تۇسىنەتىن حالىقتىڭ قورعانى بولادى. پرەزيدەنت كەڭەستىك پارلامەنتكە ءوز قىزمەتى تۋرالى ەسەپ بەرۋگە مىندەتتى، حالىق الدىندا تاۋەلدى. ولاي بولسا، ول شەكسىز بيلىكتىڭ، ديكتاتۋرانىڭ يەسى بولماۋى كەرەك. ول حالىققا قالتقىسىز ەڭبەك ەتكەندە عانا ەل سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنە الادى. مىنە، سوندىقتان دا وداق كولەمىندە، رەسپۋبليكا شەڭبەرىندە ءومىرىمىزدىڭ تولعاعى جەتكەن ماسەلەلەرىن ارى-سارىگە سالماي، ءوز بيلىگىمەن شەشەتىن، ەل الدىندا، حالىق الدىندا، قازاق كسر جوعارى كەڭەسى الدىندا، ءوز ارىنىڭ الدىندا جاۋاپ بەرەتىن پرەزيدەنت كەرەك دەپ ويلايمىن».
قازاقستان كپ وك-نىڭ ۇلت تاريحىنداعى «اقتاڭداقتار» ماسەلەلەرى جونىندەگى يدەولوگيالىق كوميسسياسىنىڭ جۇمىسىندا عالىم-ساراپشىلار قۇرامىندا بولعان م. قوزىبايەۆ «قازاقستان كپ (ب) وك 40-شى جىلدار مەن 50ء-شى جىلداردىڭ باس كەزىندە قوعامدىق عىلىمدار قابىلداعان كەيبىر قاۋلىلارى تۋرالى انىقتاما» جانە «جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى» جايىندا انىقتاما دايىنداۋعا بەلسەنە قاتىسادى. كوميسسيانىڭ ماقساتى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1930-1950ء-شى جىلدارعا دەيىن قابىلدانعان قاۋلىلارىن قايتا قاراپ، ءادىل باعاسىن بەرۋ. كوميسسيا قۇرامىنا تاريحشى، ادەبيەتشى، ءتىلشى ماماندار تارتىلىپ، ولار «قازاق زيالىلارى ۇلتشىل» دەگەن قاۋلىلاردى تۇگەلدەي قاراپ شىقتى. كوميسسيانىڭ ءتوراعاسى جانە مۇشەسى رەتىندە وڭ تۇجىرىمدارىن جازىپ، ۇلى ارىستارىمىزدى اقتاۋعا ۇلكەن ۇلەس قوستى. 1989-1990 جىلداردىڭ باسىندا الاشقا ءماشھۇر ازاماتتارىمىز تولىعىمەن اقتالىپ، بۇل ماسەلە ءوز شەشىمىن تاپقاندىعى بەلگىلى.
كوميسسيا جۇمىسىنا ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرلەرىمەن قاتار ونىڭ ديرەكتورى ماناش قوزىبايەۆتىڭ ءوزى دە بەلسەنە كىرىسەدى.
وسى شاقىرىلىمدا سايلانعان عالىم-دەپۋتاتتار كوپتەگەن ماڭىزدى زاڭدار مەن قۇجاتتار جوباسىن دايىنداپ، كەيبىرى بويىنشا تىكەلەي ۇسىنىس جاساپ قانا قويعان جوق، ولاردىڭ قابىلدانۋىنا، سونداي-اق جىلدار بويى كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ شىرماۋىندا كەلگەن حالىقتىڭ ويانۋىنا دا ىقپال ەتە الدى. مىسالعا قازاقستاندا باسقارۋدىڭ پرەزيدەنتتىك فورماسىن ەنگىزۋ تۋرالى زاڭدى دايىنداۋدا قۇرامىنا كورنەكتى عالىمدار مەن قوعام قايراتكەرلەرى ەنگىزىلگەن جۇمىس توبى «قاعيدالارى داۋىلدارعا بەرگىسىز پىكىرتالاستاردىڭ تۋعانىنا» قاراماستان ونىڭ جوباسىن 1990 جىلعى 24 كوكەكتە جالپى قاراۋعا ۇسىنادى. ءالى دە ۇستەمدىگىنەن ايىرىلعىسى كەلمەگەن ماسكەۋدىڭ اتىنان كوكپ وك حاتشىسى رازۋموۆسكييدىڭ بۇل ماسەلەنى كۇن تارتىبىنەن الىپ تاستاۋدى سۇراعانىنا قاراماستان، زاڭنىڭ تارتىستى تۇستارى بولسا دا دەپۋتاتتار باسىم داۋىسپەن ونى قابىلدايدى.
سوناۋ كونە عاسىرلاردان باستاۋ العان قازاق حالقىنىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى كۇرەسى بىردە ءورشىپ، بىردە سايابىرسىپ وتىرعانىنا قاراماستان ۇزدىكسىز جالعاستىعىن تاۋىپ كەلدى. ونىڭ ايقىن ايعاعى ماڭگى مىزعىماستاي كورىنگەن كەڭەستىك بيلىكتىڭ ىدىراۋىنا اكەلگەن 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى ەكەندىگى داۋسىز. سونىڭ تاماشا جەڭىسى تاۋەلسىزدىك عاسىرلارعا سوزىلعان ۇزدىكسىز كۇرەستەردىڭ جارقىن ناتيجەسى. قازاق حالقى سىرتتان سىنالاي كىرگەن شۇبارالا زاڭدارعا باعىنىشتى بولسا دا، ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ دالالىق زاڭدىلىقتارى مەن قۇندىلىقتارىن قۇرمەتتەپ، ءسوز ۇستاعان كوسەمدەرىن ۇلىقتاي العان ەل. سوندىقتان دا بولار رەسپۋبليكامىزدىڭ شىنايى تاۋەلسىز دامۋىن زاڭدى تۇرعىدان راسىمدەۋگە جول اشقان «قازاق سوۆەتتىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيانى» دايىنداعان كوميسسيانىڭ مۇشەسى رەتىندە ونى حالىقتىق تالقىلاۋدان وتكىزۋ، ۇسىنىستار مەن ەسكەرتۋلەردى جيناقتاۋ، ساراپتامادان وتكىزۋ سياقتى جۇمىستارمەن قاتار مەرزىمدى باسپا ءسوز بەن اقپارات قۇرالدارىندا دەكلاراسيانىڭ ماڭىزى مەن ءمانىن حالىققا تۇسىندىرۋدە دە عىلىمي نەگىزدەلگەن ماقالالارىن جازعان م. قوزىبايەۆتىڭ اتقارعان ءىسى مەن ءسوزى كوپشىلىك قولداۋىنا يە بولدى. كونستيتۋسيالىق اكتىلەر نەگىزىندە قۇقىقتىق جولمەن ورنىعا باستاعان تاۋەلسىزدىكتىڭ بۇل العاشقى اكتىسى تاريحىمىزدا تۇڭعىش رەت قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مەملەكەت ەكەنىن، مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ دەربەس جانە تولىققاندى ەكەندىگىن مالىمدەپ قانا قويماي، جاڭا مەملەكەتتىك قۇرىلىس پەن ەكونوميكالىق دەربەستىكتىڭ نەگىزىن قالاپ، ۇلت تاريحىنداعى «اقتاڭداقتاردى» تۇگەندەۋگە جول اشقاندىعىن ءوز ماقالارىنا ارقاۋ ەتتى.
دەپۋتات م. قوزىبايەۆ 1990-1993 جىلدارى ەگەمەندى قازاقستان مەملەكەتىنىڭ كونستيتۋسياسىن، زاڭدارى مەن اكتىلەرىن قابىلداۋدا وراسان زور قايراتكەرلىك تانىتتى. ەگەمەندى، تاۋەلسىز ەلدىڭ نەگىزگى زاڭى – كونستيتۋسيانىڭ جوباسىن تالقىلاۋ بارىسىندا ونداعى كەمشىلىكتەردى اشىق ايتا وتىرىپ، ءوز ۇسىنىستارىن دا جەتكىزەدى:
- جوبانىڭ باستى كەمشىلىگى – قازاق مەملەكەتىنىڭ ۇلتتىق سيپاتى اشىلمايدى.
- 8-باپ – قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ساناتىن اشىپ، دارەجەسىن انىقتاۋ كەرەك، «مەملەكەت ۇلتتىق تىلدەردىڭ پايدالاناتىن اياسىن ساقتاۋعا گارانتيا بەرەدى، ولاردىڭ ەركىن دامۋىنا قامقورلىق جاسايدى» دەپ كورسەتۋدى ۇسىنادى.
- «ازامات، ونىڭ قۇقىقتارى، بوستاندىعى مەن مىندەتتەرى» ءبولىمىنىڭ نەگىزگى كەمشىلىگى – ءسوسياليزمنىڭ ازاماتقا بەرگەن ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك پراۆولارىنان شەگىنگەندىك بارى. اسىرەسە، نارىقتىق ەكونوميكا تۇسىنداعى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ادام قۇقىعىنا نۇقسان كەلتىرەتىندىگى، ەڭبەك ەتۋگە مەملەكەتتىك دارەجەدە كەپىلدىك بەرىلمەسە، جۇمىسسىزدىقتىڭ قۇرىعىنا ءىلىنۋ ءقاۋپى بارىن ايتا كەلىپ، «جاڭا كونستيتۋسيا جوباسىندا بۇرىنعى سوسياليزم الىپ بەرەگەن ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك حۇقىقتاردان ءبىر شوكىم دە شەگىنبەۋىمىز كەرەك، قايتا العا جىلجۋىمىز كەرەك» دەيدى.
- 2ء-شى ءبولىم كەمشىلىگى: ۇلتتىق كاسىپكەرلىككە قامقورلىقتىڭ جوعى. زاڭدا شەتەلدىك ەمەس، ۇلتتىق كاسىپكەرلەردى قورعايتىن تارماق كەرەك.
- 3ء-شى بولىمدە – مەملەكەت، ونىڭ ورگاندارى مەن ينستيتۋتتارى جونىندە كونسەپتۋالدىق ولقىلىقتار: 67-باپتاعى س.ا. تەرەششەنكو ۇسىنعان مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەرگە قامقورلىقتى كۇشەيتۋ ەمەس، كەرىسىنشە قوعامنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق بولمىسى زيالى قاۋىمعا – عىلىم، ءبىلىم، مادەنيەت پوتەنسيالىنا قاجەت.
- 17-تاراۋ – مەملەكەتتىك قورعانىس پەن قاۋىپسىزدىك ساقتاۋ ماقساتىندا كەڭەس ارمياسىنىڭ قۇرىلىمىنان باس تارتىپ، «بىزدە جاڭا ارميا بولۋ كەرەك».
-«زاڭ جوباسى ورىس تىلىندە جازىلىپ، قازاق تىلىنە اۋدارىلعان. شىن مانىندە، زاڭ جوباسى ەڭ الدىمەن مەملەكەتتىك تىلدە جازىلۋى كەرەك ەدى».
وسىنداي باتىل ۇسىنىستارىن 1990-1992 جج. جوعارعى كەڭەستىڭ ۇلتتىق ساياسات، مادەنيەت جانە ءتىل دامىتۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى رەتىندە دەپۋتاتتىق مىنبەردەن الدەنەشە رەت كوتەرگەن عالىم-قايراتكەر ءوزىن ۇلتتىڭ ناعىز جاناشىر ازاماتى رەتىندە كورسەتتى.
ەگەمەندىكتەن – تاۋەلسىزدىككە دەيىن...
رەسپۋبليكامىزدىڭ شىنايى تاۋەلسىز دامۋىن زاڭدى تۇرعىدان راسىمدەۋگە جول اشقان «قازاق كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيانى» دايىنداعان كوميسسيانىڭ مۇشەسى رەتىندە ونى حالىقتىق تالقىلاۋدان وتكىزۋ، ۇسىنىستار مەن ەسكەرتۋلەردى جيناقتاۋ، ساراپتامادان وتكىزۋ سياقتى جۇمىستارمەن قاتار مەرزىمدى باسپا ءسوز بەن اقپارات قۇرالدارىندا دەكلاراسيانىڭ ماڭىزى مەن ءمانىن حالىققا تۇسىندىرۋدە دە عىلىمي نەگىزدەلگەن ماقالالارىن جازعان م. قوزىبايەۆتىڭ اتقارعان ءىسى مەن ءسوزى كوپشىلىك قولداۋىنا يە بولدى.
جوعارعى كەڭەستىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى» تۋرالى زاڭدى تالقىلاعان 1991 جىلعى 16 جەلتوقسانداعى 7ء-شى سەسسيا مىنبەرىنەن بۇل جەڭىس الەمدىك ۇستەمدىككە تىرىسىپ كەلگەن يمپەريانىڭ قۇلدىراۋ ساتىندە قالدىرعان مۇراسى ەمەس، بۇل قازاق حالقىنىڭ سوناۋ تۇرىك قاعاناتى قۇرىلعان كەزەڭنەن باستالعان ون بەس عاسىرلىق تاريحى بار مەملەكەتتىلىك پەن ءوز بەتىنشە دامۋ تاۋەلسىزدىگىن كوكسەگەن ارمانى بولدى. سوندىقتان دا مەملەكەتتىلىك تاۋەلسىزدىك تۋرالى زاڭدا حالىق تاعدىرىنىڭ تاريحي ساباقتاستىعى، تاباندى كۇرەسپەن العان تاۋەلسىزدىگىن، اسىرەسە ونى جوعالتىپ بارىپ قايتا العاندىعىن اشىق كورسەتىپ جازۋ تاريح تاعىلىمى ءۇشىن قاجەتتىلىگىن اشىق ايتادى.
سەسسيا ماجىلىستەرى بارىسىندا كونستيتۋسيا، تاۋەلسىزدىك دەكلاراسياسى، ءتىل، جەر، ت.ب. قازاقستان مەنشىگىنە قاتىستىلار تالقىلاۋ داۋ-دامايمەن، پىكىر تالاسىمەن وتكەندىگى ءمالىم. يدەولوگيالىق بوداندىق مەنتاليتەتىمىزدەن بىردەن ارىلا كەتۋ وڭاي سوققان جوق جانە بولاشاققا سەنىمسىزدىك ۇرەيى جاۋلاعان ەل ازاماتتارى دا از بولعان جوق. وسى جەردە قىسقا مەرزىم ىشىندە ساياسي، ەكونوميكالىق، رۋحاني تاۋەلسىزدىگىمىزدى نىعايتۋ قاجەت بولعان تۇستا اياقتان شالعاندار دا تابىلدى. سولاردىڭ ءبىرى، دەپۋتات ب. بەليكتىڭ كونستيتۋسيانى ءالى قابىلداۋعا ەرتە دەگەن ۇسىنىسىن وتكىزبەك بولعان ارەكەتىنە مىنبەردەن جاۋاپ بەرگەن م. قوزىبايەۆ: «مەن دەپۋتات ب. بەليكتىڭ نەگىزگى زاڭ – كونستيتۋسيانى قابىلداۋعا ءالى ەرتە دەگەنىنە قوسىلا المايمىن. ول مەملەكەتتىڭ سۋبەكتىسى – ۇلت جوق دەگەندەي پىكىر ايتتى. ءسىزدى رەنجىتۋگە تۋرا كەلىپ تۇر، ونداي ۇلت بار، ول – سوناۋ حVءىىى عاسىردىڭ ورتاسىندا، جوڭعارلارمەن كۇرەس بارىسىندا قالىپتاسقان قازاق ۇلتى. قازاقستاندا ودان باسقا جۇزدەن اسا ۇلت وكىلدەرى تۇرادى. ولاردىڭ نەگىزىندە بەليك مىرزا قالاعانداي جاڭا ۇلت قالىپتاسادى دەپ ايتا المايمىن»، - دەي كەلە، «قازاق حالقى وتارشىلىقتىڭ تەپكىسى مەن ازابىن ابدەن-اق كورگەن حالىق. ال دەپۋتات سەنكو مەتروپوليا ءتىلىنىڭ نيگەريادا ساقتالۋىن مەتروپوليانىڭ تاريحي ماڭىزى رەتىندە كورسەتكىسى كەلەدى. افريكا حالىقتارى، ءسىبىر حالىقتارى تىلدەرىنىڭ جوعالۋىن، قازاق ءتىلىنىڭ قۇرىپ كەتۋگە شاق قالعانىن ۇلىبريتانيا مەن رەسەي يمپەرياسىنىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى دەۋ قالاي بولار ەكەن. ول ماقتانىش ەمەس، ول ماسقارا... سوندىقتان دا مەن ايتار ەدىم: «قىمباتتى سلاۆيان ارىپتەستەر، راقىمدى بولىڭدار، تىم بولماسا ءبىر رەت يمپەريالىق ويلاۋدان شىعىپ، قاسىرەتى كوپ قازاق حالقىنىڭ دامۋى مەن وركەندەۋىنە بوگەت جاساماڭدار...»،– دەپ تۇيىندەيدى. بۇل – ەل تاعدىرى شەشىلەر تۇستاعى ماناش قاباش ۇلىنىڭ ۇلت الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزىنىڭ وتەۋىندەي بولعان تورەلىك كەسىمى ەدى.
عالىم 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ تاريحي ماڭىزدىلىعى مەن قوعام دامۋىنداعى ورنىن عىلىمي تۇرعىدان نەگىزدەسە، ەندى حالىق قالاۋلىسى رەتىندە وسى ماسەلەنى مەملەكەتتىك تۇرعىدان قولعا الۋ قاجەتتىلىگىن كوتەرەدى. تاعى دا جوعارى كەڭەستىڭ اتىنا ۇسىنىس-حات تۇسىرەدى. حات ورىس تىلىندە جازىلعاندىقتان، ءۇزىندىسىن اۋدارماسىز بەرۋدى ءجون كوردىك:
“پرەدسەداتەليۋ ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا
كازسسر اسانبايەۆۋ ە.م.
1991 گود ۆويدەت ۆ يستوريۋ نارودوۆ سرەدنەي ازيي ي كازاحستانا كاك گود پامياتي ناسيونالنو-وسۆوبوديتەلنوگو ۆوسستانيا 1916 گودا. ەتا داتا ۆ يستوريچەسكوي پامياتي نارودوۆ رەگيونا سۆيازانا س اپوگەەم وسۆوبوديتەلنوگو دۆيجەنيا ي موششنىم پودەموم ناسيونالنوگو ساموسوزنانيا، كونسوليداسيي وبششەستۆا ۆ بوربە زا سۋۆەرەنيتەت. ۆ حودە ەتوي بوربى نارودى سرەدنەي ازيي ي كازاحستانا پونەسلي نيەۆوسپولنيمىە ليۋدسكيە ي ماتەريالنىە پوتەري، وستاۆشيەسيا ناۆەچنو ۆ يح پامياتي ...
... ۆ سۆيازي س ەتيم سچيتاەم نەوبحوديمىم پرينيات رياد زاكونوداتەلنىح اكتوۆ، كوتورىە بۋدۋت سپوسوبستوۆات ۆوسستانوۆلەنيۋ يستوريچەسكوي سپراۆەدليۆوستي.
- وبياۆيت دەن پامياتي جەرتۆ ناسيونالنو-وسۆوبوديتەلنوي بوربى كازاحسكوگو نارودا.
- پرەدوستاۆيت كازاحام، پروجيۆايۋششيم زا رۋبەجوم، پوتومكام بورسوۆ زا ناسيونالنوە وسۆوبوجدەنيە، جەرتۆام رەپرەسسيي ورگانيزوۆاننوگو ۆ 30-ح گگ. گولودا گراجدانستۆو كازاحسكوي رەسپۋبليكي يلي ستاتۋس پوليتيچەسكيح بەجەنسيەۆ.
نارودنىي دەپۋتات م.ك. كوزىبايەۆ. 16.VI.91 گ.».
ۇسىنىس رەسپۋبليكانىڭ جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءتورالقاسىندا قابىلدانىپ، 1992 ج. 31 مامىرىنان باستاپ 1931-1933 جىلدارى اشارشىلىق تۇسىندا قايتىس بولعانداردى، ياعني ناۋبەت قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى بولىپ جاريالانىپ، جىل سايىن اتالىپ وتۋدە.
دەپۋتات م. قوزىبايەۆ ارقالاعان اماناتتىڭ سالماعى دا، بەرگەن ناتيجەسى دە ءار ءتۇرلى كوميسسيالاردىڭ قۇرامىندا اتقارعان ىستەردەن انىق جارقىراپ كورىنىپ تۇرادى. سونىڭ ءبىرى «1928 ج. 27 تامىزداعى حكك مەن قواك-تىڭ «بايلار شارۋاشىلىعىن كامپەسكەلەۋى»، 1930 ج. 19 اقپانداعى «ۇجىمداستىرۋ ماسەلەسىن نىعايتۋ مەن باي، قۇلاقتارعا قارسى كۇرەس جۇرگىزۋگە» قاتىستى شىققان جارلىقتارىن تەرەڭدەتە زەرتتەۋ ماسەلەسىنە قۇرىلعان قازاق كسر جوعارعى كەڭەس پرەزيديۋمى كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسى مىندەتىنىڭ اقتالعاندىعى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسى 1991 ج. قاراشادا قۇرعان پارلامەنتتىك ارنايى كوميسسيا ءبىر جىل جۇمىس ىستەپ، 1920-1930 جج. قازاقستانداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە 1931-1933 جج. جاپپاي اشارشىلىقتىڭ سەبەپتەرى مەن زارداپتارىن ارنايى ساراپتاۋدان وتكىزدى. كوميسسيا قۇرامىنا ينستيتۋت قىزمەتكەرلەرى – ق.س. الداجۇمانوۆ، ج.ب. ءابىلحوجين، يۋ.ي. رومانوۆتار تارتىلدى. ولار بۇرىن زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن جابىق بولىپ كەلگەن ق ر ۇقك مەن ءىىم، رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق مۇراعاتتارىندا ماتەريالدارمەن جۇمىس ىستەدى. وسى توپتىڭ جيناعان ماتەريالدارى نەگىزىندە 200 بەتتەن استام بايانداما جانە كوميسسيا قورىتىندىسى جازىلدى. بايانداما مەن قورىتىندىدا قازاقستاندا 30-شى جىلدارى ورىن العان وقيعالارعا ادامگەرشىلىك (گۋمانيستىك) تۇرعىدان تاريحي جانە ساياسي باعاسى بەرىلىپ، 1931-1932 جىلدارداعى اشتىق قۇرباندارىنىڭ سانى انىقتالادى جانە وزگە ماسەلەلەر دە شەشىمىن تابادى.
كوميسسيا جۇمىسىنىڭ ناتيجەلەرى ق ر جوعارعى كەڭەسىنىڭ 1992 ج. 7 جەلتوقسانداعى ماجىلىسىندە قارالىپ، قولداۋ تابادى. بۇل كوميسسيا جۇمىسىنىڭ قورىتىندىسى بارشا جۇرتشىلىققا اقپارات جانە باسپا ءسوز ماتەريالدارى ارقىلى جاقسى تانىس. ءسويتىپ، كوميسسيا مۇشەلەرى دايىنداعان قۇجاتتار مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولادى.
كوميسسيانىڭ قورىتىندىلارى مەن ۇسىنىستارى بويىنشا ق ر جك ءتورالقاسى قاۋلى قابىلداپ، ۇسىنىلعان شارالاردى ىسكە اسىرۋدى قولعا الادى. ال م. قوزىبايەۆ كوميسسيانىڭ كەيبىر جۇمىس قورىتىندىلارى حاقىندا ءوز تۇجىرىمدارىن «قازاققا زۇلمات قايدان كەلدى» ماقالاسىندا سيپاتتاپ بەردى.
وسىدان بارىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى كەڭەس قاۋلىسىمەن «جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» كوميسسياسى قۇرىلىپ، ءتوراعالىعىنا م. قوزىبايەۆ، ورىنباسارى – ق.س. الداجۇمانوۆ تاعايىندالدى. وسى جەردە كەڭەستىك توتاليتاريزم مەن ونىڭ زارداپتارى بۇرىنعى كەڭەستەر وداعى رەسپۋبليكالارى ىشىندە قازاقستاندا عانا تىڭعىلىقتى ءارى جۇيەلى زەرتتەلىپ كەلە جاتقاندىعىن ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون.
اكادەميك م. قوزىبايەۆ 30-40-جىلدارداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ قۇرباندارىن انىقتاۋ جانە ولاردى اقتاۋ جولىندا جالپى مەملەكەتتىك ماڭىزى بار كولەمدى دە جۇيەلى جۇمىستار جۇرگىزدى. الماتى وبلىسىنا قاراستى تالعار، ىلە اۋداندارىنىڭ اۋماقتارىندا، كىشى الماتى وزەنى مەن الماتى-نيكولايەۆكا جولى بويىندا، ءالي جانە جاڭالىق اۋىلدارى ماڭىندا 30-40-شى جىلدارى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى جاپپاي جەرلەنگەندىگى انىقتالدى. «جاڭالىق» سەلوسىنىڭ ماڭىنداعى زيرات باسىندا 1993 ج. «ادىلەت» قوعامى تالعار اۋداندىق اكىمشىلىگىمەن بىرلەسىپ، ستاليندىك جاپپاي سيپات العان تەررور قۇرباندارىنىڭ سۇيەكتەرىن قايتا جەرلەپ، كەلەشەك مەموريال-كەشەننىڭ ورنىنا تاس قويىلدى. اتالعان شارالار ءوز جالعاستىعىن م. قوزىبايەۆ رەسپۋبليكالىق «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىن اتقارعان 1993 جىلدان جاندانىپ، قاناتىن كەڭ جايا ءتۇستى. ونىڭ باسشىلىعىمەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى تۋرالى 5 تومدىق «ازالى كىتاپ»، ۇلى وتان سوعىسىندا قازا تاپقاندار تۋرالى 60 تومنان اساتىن «زەردە كىتابى» – «بوزداقتار» باسىلىپ شىقتى.
ماناش قوزىبايەۆ سونىمەن بىرگە ۇكىمەتتىك قۇجاتتاردىڭ قابىلدانۋى مەن جالپىحالىقتىق تالدانۋىنا دا بارىنشا اتسالىسادى. تۇڭعىش اتا زاڭ تاۋەلسىز مەملەكەتتىگىمىزدىڭ العاشقى قالىپتاسۋ ساتىندە قابىلدانعان بولاتىن، قوعامداعى ۇردىستەردىڭ جىلدام دامۋىنا بايلانىستى اراعا ەكى جىل سالىپ بارىپ جاڭا كونستيتۋسيانىڭ جوباسى قايتا تالقىعا ۇسىنىلادى. وسىعان وراي ق ر ۇعا وتكەن «دوڭگەلەك ستول» بارىسىندا اكادەميك: «كىرىسپە بولىمدەگى «ءبىز قازاقستان حالقى» دەگەن تەزيستى – «ءبىز قازاق حالقى جانە قازاق مەملەكەتىندە (رەسپۋبليكاسىندا) تۇراتىن باسقا ۇلتتاردىڭ جانە حالىقتاردىڭ وكىلدەرى» دەۋ تاريحي شىندىققا نەگىزدەلەتىندىگى تۋرالى، شەتەلدىك ۇيىمدار بولىمىندە شەتتەن كەلەر ءدىني ۇيىمدارعا تيىم سالۋ جايلى ماسەلە قويدى. «جەر جەكەمەنشىك بولۋى مۇمكىن» 6-باپپەن ەش كەلىسە المايتىندىعىن ايتىپ، قازاق زيالىلارى عاسىر باسىندا-اق قازاق ساحاراسىندا جەر ساتۋدىڭ وتە ءقاۋىپتى ەكەندىگىن دالەلدەپ بەرەدى. «بىزدە شەت ەل كاپيتالىمەن اۋىز جالاسۋ ومىردەگى شىندىققا اينالىپ وتىرعان زاماندا قازاق جەرىن تالان-تاراجعا ءتۇسىرۋدى اتا زاڭعا جازۋدان اسقان كۇنا بولۋى مۇمكىن ەمەس»،- دەپ تورەلىگىن ءبىراق كەسەدى. ورىس ءتىلى مارتەبەسى تۋرالى: «ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن بىردەي» دەگەن تۇجىرىمنىڭ ورنىنا «ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن قاتار (ناريادۋ) دەپ بەرىلسىن» دەگەن ۇسىنىستارى مەن ويلارىن اشىق ورتاعا سالعان عالىم-قايراتكەر وزگە باپتار تۋرالى دا ناقتىلى ۇسىنىستارى مەن ەسكەرتۋلەرىن باتىل ايتتى.
«حالىقتىڭ ماڭگىلىك عۇمىرى ونىڭ تىلىندە» دەگەن حالىق دانالىعىن باستى ومىرلىك قاعيدالارىنىڭ ءبىرى ۇستانعان م. قوزىبايەۆ جانە وزگە دە عىلىم اكادەمياسىنان سايلانعان ا. ابدۋللين، س. سارتايەۆ، س. زيمانوۆ سەكىلدى مايتالمان عالىم-قايراتكەرلەر توبى ءوز مانداتتارى جۇرگەن جك سەسسياسىنىڭ ءتىل ماسەلەسى قارالعان ماجىلىستەرىندە قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرۋ ءۇشىن كۇرەستى، وزگەلەردى دە وسىعان شاقىردى.
وسىلايشا تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا م. قوزىبايەۆ ەلىمىزدە تاريحي سانانى قالىپتاستىرۋعا، رۋحاني ءومىردىڭ جاڭعىرۋى مەن دامۋىنا، ۇلتارالىق جاراسىم مەن حالىقتار بىرلىگىن نىعايتۋعا زور ۇلەس قوستى. ول قازاق مەملەكەتتىلىگى تاريحىنىڭ، وتارشىلدىق جانە كەڭەستىك توتاليتاريزم جاعدايىنداعى قازاقستان تاريحىنىڭ جاڭا كونسەپتۋالدىق باعىتتارىن قالىپتاستىرۋدىڭ، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋدىڭ باستاۋ كوزىندە تۇردى. ەگەر اكادەميكتىڭ ءوز تۇجىرىمىمەن ايتار بولساق «ەر-ازاماتتىڭ تارلانى ۇلت پەرزەنتىنە اينالار ءساتى زامانعا بايلانىستى. زامانا ەردى بولات سەمسەردەي وتقا دا، سۋعا دا سالادى، شىڭدايدى، سىنايدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە كوپ ىشىنەن كولبەڭ ەتىپ شىققان ەر شىڭعا شىعادى، ۇلت تاعدىرىنىڭ باعدارىن ۇعادى، جارق ەتىپ جۇمساقتى تىلەدى، قاتتىنى جارادى.
تاريح ەر ەل كوسەمى دارەجەسىنە كوتەرىلۋى ءۇشىن تالاي سىننان وتەتىنىن كورسەتەدى. ۇلتتىق مۇددەنى نىسانا ەتكەن ول بىلىكتىلىك كورسەتىپ، ۇلت شەڭبەرىنىڭ اياسىندا شەكتەلىپ قالمايدى، حالىقارالىق تۇعىرعا قونادى».
عالىم-قايراتكەر تۇلعانىڭ قوعامدىق قىزمەت جولى دا عىلىمي-ۇيىمداستىرۋشىلىق-شىعارماشىلىق مۇراسىنداي قوماقتى دا تەرەڭ، ارقالاعان جۇگى اۋىر. وزىنە دە، وزگە دە تالاپ قويا بىلگەن م. قوزىبايەۆ ۇلتىنىڭ ادال پەرزەنتى رەتىندە دە، حالىق قالاۋلىسى رەتىندە دە الدىنا قويعان ماقسات مۇددەسىنەن شىعا الدى، وزىنە ارتىلعان سەنىمدى دە اقتاي الدى. سوندىقتان الاشتىڭ ارداقتى ۇلدارىنىڭ ساناتىنان ويىپ تۇرىپ ورىن الدى، ونىڭ جارقىن بەينەسى ارتىندا قالدىرعان قۇندى دا باعالى رۋحاني بايلىعىمەن ماڭگىلىككە ۇلتىنىڭ ساناسىندا حاتتالىپ قالارى ءسوزسىز.