بۇگىندە قىزعالداق تۋرالى ءسوز قوزعالسا، كوكجيەگى ءتۇرلى-تۇستى گۇلدەرگە تولعان گوللانديانى ەسكە الامىز. شىن مانىندە، قىزعالداقتىڭ «تاريحي وتانى» اسقاق الاتاۋدىڭ باۋرايى ەكەنى عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەنگەن.
10 ملن. جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن تيان-شان تاۋىنىڭ ەتەگىندە باس كيىم پىشىندەس ەرەكشە ادەمى گۇل پايدا بولعان. وسى جەردەن باستاۋ العان قىزعالداق گ ۇلى بۇكىل الەمگە تارالدى. قازىرگى تاڭدا الەمدە قىزعالداقتىڭ 3000-نان استام ءتۇرى كەزدەسەدى. ولاردىڭ باسىم بولىگى – قازاقستاندىق قىزعالداقتاردىڭ ۇرپاقتارى.
الماتىدان باستاۋ العان قىزعالداقتار باتىسقا ءجيى ۇزاتىلعان. الدىمەن پەرسيادا، كەيىن تۇركيادا ەرەكشە گۇلدەر ەگىلە باستادى. تۇركيادا ولار العاش رەت كاسىبي تۇردە تاڭدالدى. وندا قىزعالداقتارعا «لالە» دەگەن اتاۋ بەرىلگەن. وسىدان كەيىن تۇرىك ەلىندە «لالە» ەسىمى ءجيى قويىلىپ، تانىمالدىققا يە بولعان. ەۋروپاعا قىزعالداق تۇقىمى العاش رەت 1554 جىلى اكەلىنىپ، «ۆەنا» دارىلىك وسىمدىكتەر باعىنا وتىرعىزىلعان. ال «قىزعالداقتار ەلى» اتانىپ كەتكەن گوللاندياعا ەرەكشە گۇلدەر 1570 جىلى اياق باسقان. وسى كەزدەن باستاپ ەۋروپادا ناعىز «قىزعالداقتار مانياسى» باستالادى.
قىزعالداقتار تۋرالى قىزىقتى دەرەكتەر
- قىزعالداقتىڭ كەڭ تارالعان «تيۋلپان» اتاۋى «تيۋربان» دەگەن سوزدەن شىققان. مۇنداي اتاۋ گۇلدىڭ سىرت ءپىشىنى باس كيىمگە ۇقساس بولعاندىقتان جانە تۇرىكتەر بۇل گۇلدەرمەن تيۋربان بەزەندىرگەندىكتەن بەرىلگەن.
- تۇركيادا جانە باسقا دا يسلام ەلدەرىندە قىزعالداق – ۇيلەسىمدىلىك پەن رۋحاني قۇندىلىقتىڭ سيمۆولى بولىپ سانالىپ، وعان ۇلكەن ميستيكالىق ءمان بەرىلەدى. وسمان يمپەرياسى كەزىندە تۇرىك جاۋىنگەرلەرىنىڭ قارۋ-جاراقتارى قىزعالداقتاردىڭ سۋرەتتەرىمەن بەزەندىرىلگەن. مۇنداي سۋرەت جاۋىنگەردى جاراقات پەن ولىمنەن قورعايدى دەگەن سەنىم ۇيالاتقان.
- اراب الىپبيىندە «قىزعالداق» ءسوزىنىڭ جازىلۋى «اللا» سوزىمەن سايكەس كەلەتىندىكتەن، قىزعالداق – ءتاڭىردىڭ گ ۇلى دەگەن ماعىناعا يە. سوندىقتان كوپتەگەن يسلام ەلدەرىندە قىزعالداقتىڭ بەينەسىن ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرىنەن جانە قابىرلەردەن كەزدەستىرۋگە بولادى ەكەن.
- XVII عاسىردىڭ ورتاسىندا نيدەرلاندىدا قىزعالداق گۇلدەرى قىمبات باعالانعان. مىسالى، ءبىر قىزعالداق شامىنىڭ باعاسى ورتاشا ايلىق تابىسى بار تۇرعىننىڭ جالاقىسىنان 10 ەسە كوپ، باي قولونەرشىلەردىڭ جىلدىق تابىسىنا تەڭەلگەن. نيدەرلاندى ەلىندە قىزعالدىق ءالى كۇنگە دەيىن بايلىق پەن وركەندەۋدىڭ سيمۆولى سانالادى.
- گوللانديا ەلىندە جىل سايىن ءساۋىر ايىنىڭ سوڭىنا قاراي «گۇلدەر شەرۋى» وتكىزىلەدى. مۇنداي مەرەكە تۇركيانىڭ ستامبۋل قالاسىندا دا وتكىزىلەدى. اتالعان شارا ناۋرىز ايىنىڭ اياعى مەن ءساۋىردىڭ سوڭىنا دەيىن جالعاسادى ەكەن. وندا قىزعالداقتاردىڭ ءارتۇرلى سورتتارى نازارعا ۇسىنىلادى. مەرەكە ۋاقىتىندا قىزعالداقتاردىڭ ادەمىلىگىن كورۋگە شەت ەلدەن قوناقتار ارنايى كەلەدى ەكەن.
قازاقستاندا وسەتىن قىزعالداق تۇرلەرى
بۇگىندە ەلىمىزدە قىزعالداقتىڭ 35 ءتۇرى وسەدى. ولاردىڭ 18ء-ى «قىزىل كىتاپقا» ەنگىزىلگەن. ءبىر وكىنىشتىسى، ونىڭ سيرەك كەزدەسەتىن تۇرلەرى جويىلىپ كەتىپ جاتقان كورىنەدى. ونىڭ سەبەبى – قىزعالداقتار وسەتىن ورىندارعا ادامدار ءجيى باراتىن بولعان. وسى تۇستا قازاقستاندا كەزدەسەتىن قىزعالداق تۇرلەرى مەن تاريحىنا توقتالىپ وتسەك.
گرەيگ قىزعالداعى – قازاقستاندىق قىزعالداقتىڭ بۇل ءتۇرى العاش رەت قاراتاۋ تاۋلارىندا بوي كوتەرگەن. اتاۋى رەسەي باعباندار قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى سامۋەل الەكسەيەۆيچ گرەيگتىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان. گۇلدىڭ بۇل ءتۇرى XIX عاسىردان بەرى ءجيى ءوسىرىلىپ كەلەدى. ودان قىزعالداقتىڭ ەكى جۇزدەن استام ەليتالىق سورتتارى الىنعان. گرەيگ گ ۇلى قازاقستاندا «قىزىل كىتاپقا» ەنگىزىلگەن. سوندىقتان قىزعالداقتىڭ بۇل ءتۇرى اقسۋ-جاباعىلى قورىعىندا، جامبىل وبلىسىنداعى بەرقارا بوتانيكالىق قورىعىندا جانە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى تاعى ءبىر مامانداندىرىلعان «كراسنايا گوركا» قورىعىندا قورعاۋدا تۇر.
بورششوۆ قىزعالداعى دا ەلىمىزدە «قىزىل كىتاپقا» ەنگەن. ونىڭ اتاۋى گۇلدى العاش رەت تاپقان ورىس بوتانيگىنىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان. قىزعالداقتىڭ بۇل ءتۇرى بايقوڭىر وڭىرىندە وسىرىلەدى. بورششوۆ قىزعالداعىنىڭ ەرەكشەلىگى – قۇمدى جانە سازدىقۇمدى شولدەردە بوي كوتەرەدى.
شرەنك قىزعالداعى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك اۋداندارىندا عانا وسەدى. سەبەبى، بۇل گۇل سالقىن اۋانى جاقسى كورەدى. اتالعان سورت گرەيگ قىزعالداعى سياقتى قىزعالداقتىڭ كوپتەگەن زاماناۋي سورتتارىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى بولىپ تابىلادى. الايدا، شرەنك قىزعالداعى قازاقستاننىڭ عانا ەمەس، رەسەيدىڭ دە «قىزىل كىتابىنا» دا ەنگىزىلگەن. سوندىقتان قىزعالداقتىڭ وسى ءتۇرىنىڭ شامدارىن جيناۋعا قاتاڭ تىيىم سالىنادى.
سونداي-اق، ەلىمىزدە البەرت (ەكى گۇلدى قىزعالداق)، زينايدا، كاۋفمان، كولپاكوۆسكيي، كورولكوۆا، ليماننوۆسكيي، وستروۆسكيي قىزعالداقتارى مەن كەش گۇلدەيتىن قىزعالداق تۇرلەرىن دە كەزدەستىرۋگە بولادى. ءبىزدىڭ ەلىمىز ءالى دە قىزعالداق تۇرلەرىنە باي ولكە بولىپ سانالادى.