1991 جىلى 1 جەلتوقساندا وتكەن بۇكىلحالىقتىق سايلاۋدىڭ بۇگىنگى قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ تاريحىندا الار ورنى ەرەكشە زور
حالىقتىڭ بولاشاعى مەملەكەتىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەندىگىن ەشقاشان ۇمىتپاۋىمىز قاجەت. بيلىكتىڭ قاينار كوزى – حالىق، حالىق سول ارقىلى ءوز مەملەكەتىن قالىپتاستىرادى، مەملەكەتتىڭ ەڭ جوعارعى باسقارۋ ورگانىنىڭ وكىلى – پرەزيدەنتىن سايلاپ الادى. سوندىقتان دا حالىق پەن مەملەكەت ۇعىمدارى بىر-بىرىنەن اجىراماس ۇعىمدار قاتارىنا جاتادى.
مەملەكەتتىك مەرەكە
جالپى، الەمدىك تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، قازىرگى كەزەڭدە دۇنيە ءجۇزىنىڭ ونداعان ەلىندە پرەزيدەنت كۇنى مەرەكە رەتىندە اتالىنىپ وتەدى. ولاردىڭ بارىندە دە ول مەرەكەگە نەگىز رەتىندە سول ەلدەردەگى مەملەكەتتىلىكتىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا زور ۇلەس قوسقان كورنەكتى تاريحي تۇلعالارعا دەگەن قۇرمەت الىنعان ەكەن.
ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە بۇل مەرەكەگە نەگىز رەتىندە ق ر تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.نازاربايەۆتىڭ قازاق ەلى الدىنداعى سىڭىرگەن ەڭبەگى، دەربەس قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋى مەن قالىپتاسۋىنا، مەملەكەتتىلىكتىڭ دامۋىنا قوسقان زور ۇلەسى الىنىپ وتىر. تەرەڭدەپ قاراساق، بۇل مەرەكەنىڭ تورىندە مەملەكەتتىلىك پەن ونى قالىپتاستىرعان جانە باسقارىپ، بەلگىلى ءبىر ناتيجەگە جەتكىزگەن رەسمي تۇلعا – ەلباسىعا دەگەن قۇرمەت تۇر.
وسىدان ون جىل بۇرىن 2011 جىلى 10 جەلتوقساندا ق ر پارلامەنتىنىڭ سەناتى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەرەكەلەرى تۋرالى» زاڭىنا تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ قابىلداپ، وندا 1 جەلتوقساندى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى كۇنى دەپ بەلگىلەدى. ءسويتىپ، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قازىرگى زامان تاريحىندا جاڭا مەملەكەتتىك مەرەكە پايدا بولدى. العاش رەت تۇڭعىش پرەزيدەنت كۇنى 2012 جىلدىڭ 1 جەلتوقسانىنان باستاپ ەلىمىزدە مەملەكەتتىك مەرەكەگە اينالدى. بيىل بۇل مەرەكە توعىزىنشى رەت اتالىپ وتكەلى وتىر.
جوعارى دەڭگەيدەگى باسقارۋ جۇيەسى
مەملەكەتتىڭ ءرولى مەن ماڭىزىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن، الدىمەن ونىڭ انىقتاماسىنا نازار اۋدارىپ كورەيىك. مەملەكەت ءوزىن قالىپتاستىرعان حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان اۋماعىندا ەركىن دامۋىنا جاعدايلار جاسايتىن، ورتاق ماقسات جولىندا قوعامدى ۇيىمداستىراتىن جانە باسقاراتىن جوعارى دەڭگەيدەگى باسقارۋ جۇيەسى بولىپ تابىلادى. ونىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىنە – ەل مەن جەردىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ جانە قورعاۋ، شەكارا تىنىشتىعىن قامتاماسىز ەتۋ، ىشكى قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋ مەن دامىتۋ، سىرتقى قارىم-قاتىناستاردى رەتكە كەلتىرۋ، ماتەريالدىق جانە رۋحاني قۇندىلىقتاردى ساقتاۋ مەن دامىتۋ جانە تاعى باسقالارى كىرەدى. بۇل ارادا ماتەريالدىق قۇندىلىققا ەكونوميكا، جەر بايلىعى، كولىك قاتىناسى، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى جانە ت.س.س. جاتقىزساق، حالىقتىڭ ءتىلى، ءدىنى، ءدىلى، ءداستۇرى، تاريحى، ادەبيەتى، ونەرى سياقتى ۇلتتىڭ وزەگىن قالىپتاستىراتىن فاكتورلار.
ەندى تاريحتىڭ تەرەڭ قويناۋىنا بارماي-اق، سوڭعى جارتى مىڭ جىلدىق ءداۋىردەگى قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحىنا كوز سالساق، ۇلتتىق سيپاتتاعى قازاق مەملەكەتى – قازاق حاندىعى قۇرىلىپ، ءبىر ورتالىقتان باسقارىلاتىن ورتالىق بيلىك ساقتالعان كەزەڭدەردە حالقىمىزدىڭ قانداي جاعدايدا بولعاندىعىن كورسەتەتىن اۋىز ادەبيەتىنىڭ ماتەريالدارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن بىزگە جەتىپ وتىر. سول داۋىردەن قالعان «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامان»، «باقاسى قويداي، بالىعى تايداي»، «قوزىسى مەن ءبورىسى تاتۋ بولعان» دەگەن جانە تاعى باسقا ءسوز تىركەستەرى مەن ماتەلدەرى مەملەكەتتىلىگى قۋاتتى بولعان قازاق قوعامىنىڭ، حالىقتىڭ جاعدايىنىڭ قانداي بولعاندىعىن كورسەتسە كەرەك. ال ودان كەيىنگى XVIII عاسىردا ورتالىق بيلىك جويىلىپ، قازاق مەملەكەتتىلىگىندە تەرەڭ ساياسي داعدارىس ورىن الىپ، بيلەۋشى توپ اراسىندا الاۋىزدىقتار ورىن العان كەزەڭدەگى حالىق جاعدايىن «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» سياقتى ءسوز تىركەسى مەن قايعىلى «ەلىم-اي» ءانى ءدال كورسەتەدى. ال XIX عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە حاندىق بيلىكتىڭ جويىلۋى، قازاق جەرىندە مەملەكەتتىلىكتىڭ تۇبەگەيلى كۇيرەگەنىن كورسەتەدى دە، ەلى مەن جەرىنەن ايىرىلعان حالىقتىڭ اۋىز ادەبيەتىندە ول جاعداي – قازاق ادەبيەتىندەگى «زار زامان» اعىمىمەن سيپاتتالادى.
وسىدان-اق كورىپ وتىرعانىمىزداي، قازاق حالقىنىڭ تاريحي جادىندا مەملەكەتتىلىككە دەگەن سۇرانىس وتە باسىم ورىن الادى. سول سەبەپتى دە، مەملەكەت، مەملەكەتتىلىك، حان، حاندىق بيلىك دەگەن ۇعىمدار حالىق ساناسىندا قاستەرلى ۇعىمدارعا جاتادى.
تاۋەلسىزدىك العىشارتتارى
بۇگىنگى تاڭدا قازاق مەملەكەتتىلىگىن قالىپتاستىرىپ وتىرعان قازاق حالقى مەملەكەتتىلىكتىڭ ءقادىرىن ابدەن تۇسىنگەن، سەزىنگەن حالىق دەپ ويلايمىن. XVIII عاسىردىڭ باسىندا ىشكى جانە سىرتقى فاكتورلاردىڭ اسەرىنەن عاسىرلار بويى ءومىر سۇرگەن قازاق مەملەكەتتىلىگى الدىمەنەن، ساياسي بىتىراڭقىلىققا ۇشىراپ، ودان كەيىن جارتىلاي تاۋەلدىلىككە تۇسەدى دە، XIX عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە تۇبەگەيلى جويىلادى. ودان كەيىنگى جىلدارى قازاق مەملەكەتتىلىگىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن بولعان كۇرەستەر جەڭىلىسكە ۇشىرايدى. ال XX عاسىر باسىندا الاش اۆتونومياسىنىڭ (1917–1920 ج.ج.) قۇرىلۋى مەن ونىڭ ءومىر ءسۇرۋى، ودان كەيىنگى جىلدارداعى قازاق ءاسسر-ى (1920–1936 ج.ج.) جانە قازاق كسسر-ى (1936–1991 ج.ج.) – قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاۋەلسىزدىككە اپارار جولىنداعى باسپالداقتارى بولدى. ماسكەۋ قالاسىنداعى كسرو ورتالىق بيلىگىنىڭ السىرەۋى مەن كۇيرەۋى جانە قازاق حالقىنىڭ دەربەستىككە ۇمتىلۋى 1991 جىلى جەلتوقسان ايىندا قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ دەربەس، ازات بولىپ، قايتا ومىرگە كەلۋىنە جول اشتى.
مەملەكەت قۇرىلىمدىق جۇيە دە، ونىڭ ءارتۇرلى دەڭگەيلەرى مەن سالالارىندا جۇمىس جاسايتىندار – بيلىك جۇيەسىن قالىپتاستىرادى. ال ولاردىڭ ءبارىن باسقاراتىن جۇيە – پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسى. اتا زاڭ بويىنشا، بۇل جۇيەنى باسقاراتىن لاۋازىم – پرەزيدەنت. 1991 جىلى 1 جەلتوقساندا بۇكىلحالىقتىق سايلاۋ ارقىلى پرەزيدەنت بولعان ن.نازاربايەۆتىڭ قازىرگى زامانداعى قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ تاريحىندا الار ورنى ەرەكشە.
ماڭىزى زور باتىل شەشىمدەر
ەندى تۇڭعىش پرەزيدەنت ن.نازاربايەۆتىڭ قازاق ەلى تاريحىنداعى اسا جوعارى ماڭىزعا يە شەشىمدەرىنە نازار اۋدارارلىق.
1990 جىلى ساۋىردە قازاق كسر جوعارى كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن پرەزيدەنت بيلىگىن العان ن.نازاربايەۆ سول جىلدىڭ 25 قازانىندا قازاق كسر-نىڭ ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسياعا قول قويدى. بۇل دەگەنىمىز – قازاق ەلىنىڭ تۇپكى ماقساتى – تاۋەلسىز ەل بولۋ ەكەندىگىن كورسەتەدى. 1991 جىلى شىلدەدە امەريكالىق «شيەۆرون» مۇناي كومپانياسى مەن كسرو مۇناي ونەركاسىبى مينيسترلىگى اراسىنداعى كاسپييدىڭ سولتۇستىك بولىگىندەگى تەڭىز مۇناي كەن ورنىن يگەرۋ جونىندەگى كەلىسىمدەردى توقتاتىپ، امەريكالىق كومپانيامەن قازاق كسر-ىنىڭ كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋىنە قول جەتكىزەدى. سول كەزدەگى باتىل شەشىمنىڭ وڭ ناتيجەلەرىن قازاق ەلى بۇگىنگى كۇندەرى كورىپ وتىر. 1991 جىلى 29 تامىزدا سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىن جابۋ تۋرالى جارلىقتىڭ ءوزى ناعىز تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ شەشىمىمەن تەڭ.
ءبىزدىڭ دايەكتەمە:
1991 جىلى 1 جەلتوقساندا – جالپى حالىقتىق سايلاۋ ارقىلى پرەزيدەنت بولۋ، 10 جەلتوقساندا – قازاق كسر اتاۋىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەپ وزگەرتۋ، 16 جەلتوقساندا – "تاۋەلسىزدىك تۋرالى" زاڭعا قول قويۋ، ودان كەيىنگى 1992 جىلى ناۋرىزدا – بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشە بولۋ، 1992 جىلى 7 مامىردا – قازاقستان قارۋلى كۇشتەرىن قۇرۋ، 1992 جىلى 4 ماۋسىمدا – مەملەكەتتىك رامىزدەردى قابىلداۋ، 1992 جىلى 29 قىركۇيەكتە – دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىن وتكىزۋ، 1993 جىلى 15 قاراشادا – تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ سيمۆولدارىنىڭ ءبىرى – تەڭگەنى اينالىمعا ەنگىزۋ، 1993 جىلى جانە 1995 جىلى – اتا زاڭدى قابىلداۋ جانە وسىنداي مەملەكەتىمىز بەن حالقىمىزدىڭ تاعدىرشەشەر ساتتەرىندەگى قۇجاتتاردىڭ بارىندە ءبىر عانا قول – پرەزيدەنت قولى تۇر.
قازىرگى كۇندە قازاق ەلىنىڭ قول جەتكىزىپ وتىرعان جەتىستىكتەرىنىڭ ءبارى سول كەزەڭدەگى پرەزيدەنت شەشىمدەرى مەن جارلىقتارىنىڭ ناتيجەسى بولىپ وتىر. بۇل اقيقات دەرەكتەردى ەشكىم جوققا شىعارا المايدى.
مىنە، سوندىقتان دا ەل تاريحىندا پرەزيدەنتتىك بيلىك جۇيەسىنىڭ جانە تۇڭعىش پرەزيدەنت بولعان تاريحي تۇلعا نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ءرولى ەرەكشە زور. تۇڭعىش پرەزيدەنت كۇنى سياقتى ماڭىزدى مەملەكەتتىك مەرەكەلەردى اتاپ ءوتۋ ەڭ الدىمەن، حالىق ساناسىندا مەملەكەتتىلىكتىڭ ماڭىزىن ودان ءارى ايشىقتاپ كورسەتۋ ءۇشىن، جاس ۇرپاقتى مەملەكەتىن سۇيۋگە، مەملەكەتشىلدىك رۋحتا تاربيەلەۋ ءۇشىن، ولاردىڭ بويىندا مەملەكەتتىلىك سانانى ءسىڭىرۋ ءۇشىن، مەملەكەتتىككە دەگەن قۇرمەتتى كورسەتۋ ءۇشىن ماڭىزدى بولىپ تابىلادى.