4 ماۋسىم – مەملەكەتتىك رامىزدەر كۇنى
ەگەمەندىككە قول جەتكىزگەن قازاقستان – 1992 جىلى 4 ماۋسىمدا مەملەكەت رەتىندە ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرىن – تۋىن، ەلتاڭباسىن بەكىتتى. وسى جىلدىڭ 11 جەلتوقسانىندا «مەملەكەتتىك ءانۇران تۋرالى» زاڭعا قول قويىلدى. وسىلايشا مەملەكەتتىك رامىزدەرىمىز ەلدىگىمىزدىڭ التىن ايعاعىنا اينالدى. سودان بەرى ەلىمىزدە 4 ماۋسىم – «مەملەكەتتىك رامىزدەر كۇنى» رەتىندە اتالىپ كەلەدى. بيىل مەملەكەتتىك رامىزدەرىمىزگە – 32 جىل!
جەر بەتىندە قانشا مەملەكەت بولسا، سونشا، سيمۆوليكالىق بەلگىلەر بار. ولاردىڭ سيپاتى دا ءارتۇرلى. ەندى سوعان شولۋ جاساپ كورەيىك. جالپى، الەم ەلدەرى مەملەكەتتىك رامىزدەر كۇنىن قالاي اتاپ وتەدى؟
مەملەكەتتىك رامىزدەرىن جالپىحالىقتىق مەرەكە رەتىندە كەڭىنەن اتاپ وتەتىن ەلدەردىڭ ءبىرى – كاريب تەڭىزىنىڭ شىعىسىندا ورنالاسقان ەرگەجەيلى مەملەكەت – ارۋبا. نەبارى 65 مىڭ حالقى بار ارۋبا مەملەكەتى جىل سايىن مەملەكەتتىك تۋ كۇنىن ايرىقشا اتاپ وتەدى. بۇل كۇنى حالىق جاپپاي مەملەكەتتىك تۋلارىنا قۇلشىلىق جاساپ، ونى كوشەلەرگە باسىنا كوتەرىپ الىپ شىعادى.
سونداي-اق، شۆەسيا ەلىندە دە مەملەكەتتىك تۋ كۇنى مەرەكەسى بار. تۇركىمەنستان جىل سايىن اقپان ايىندا مەملەكەتتىك تۋ كۇنى مەرەكەسىن ايرىقشا اتاپ وتەدى. رەسەي فەدەراسياسىنىڭ قۇرامىنداعى چۋۆاش رەسپۋبليكاسىندا دا ءساۋىر ايىندا مەملەكەتتىك رامىزدەر كۇنى وتكىزىلەدى. بۇل كۇنى ەلدەگى بارلىق مەكەمەلەر مەن بىرگە وقۋ ورىندارىندا ارنايى ساباقتار جۇرگىزىلەدى.
ەۋروپا ەلدەرىنىڭ سيمۆوليكالىق ايىرىم بەلگىلەرى كوبىنە ۇقساس بولىپ كەلەدى. دەسەك تە، الەم ەلدەرى اراسىندا مەملەكەتتىك تۋلارى ۇقساس مەملەكەتتەر كوپ. ماسەلەڭ، ەۋروپالىق ەلدەردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ مەملەكەتتىك جالاۋلارى ءۇش جولاقتى بولىپ كەلەدى. ءۇش ءتۇستى جولاقتار كەيبىرىندە تىگىنەن ورنالاسسا (فرانسيا، يتاليا، يرلانديا، بەلگيا، رۋمىنيا، مولدوۆا، ت.ب.)، ەندى بىرىندە كولدەنەڭىنەن (گەرمانيا، نيدەرلاندى، بولگاريا، سلوۆەنيا، رەسەي، ت.ب.) تۇرادى. سونىمەن قاتار سولتۇستىك ەۋروپالىق ەلدەردىڭ تۋلارىندا ايىرىم بەلگىلەر ورتاق بولىپ كەلەدى.
مۇنىمەن قاتار تۇستەرىندە عانا ايىرماشىلىقتار بار ەلدەر دە بار. مىسالى، سكانديناۆيا (فينليانديا، شۆەسيا، دانيا جانە نورۆەگيا) ەلدەرىنىڭ تۋلارى سول مەملەكەتتەردىڭ بىر-بىرىنە جاقىن ەكەنىن كورسەتەدى. ال ۇقساس بايراقتارعا كەلەر بولساق، يرلانديا مەن يتاليانىڭ تۋلارىن بىر-بىرىنەن اجىراتۋ قيىن. يتاليا جالاۋىندا جاسىل-اق-قىزىل كوبىرەك بولسا، يرلانديا جاسىل-اق-قىزعىلت-سارى تۇستەرگە باسىمدىق بەرىلگەن. وسىنداي ۇقساستىق وڭتۇستىك امەريكا قۇرلىعىن مەكەندەيتىن ارگەنتينا مەن ۋرۋگۆايدا دا بار. ارگەنتينانىڭ جالاۋىندا كۇننىڭ بەينەسى ورتا تۇسىندا، ال ۋرۋگۆايدىڭ تۋىندا سول جاق بۇرىشىندا بەينەلەنگەن. ەگەر اقش، ليبەريا جانە مالايزيانىڭ بايراقتارى الىستا جەلبىرەپ تۇرسا، اجىراتا الماۋىڭىز مۇمكىن. سەبەبى اتالعان مەملەكەتتەردىڭ تۋلارىندا قىزىل-اق كولدەنەڭ جولاقتار باسىم. اقش-تىڭ جالاۋىندا قۇراما شتاتتاردى بەينەلەيتىن 50 جۇلدىزشا بولسا، ليبەريادا ۇلكەن ءبىر جۇلدىز، ال مالايزيانىڭ تۋىندا اي مەن شوقجۇلدىز ورنالاسقان. ەگەر الەم ەلدەرىنىڭ مەملەكەتتىك تۋلارىن قاراپ شىقساڭىز، ەڭ ادەمى، ءماندى جانە جاندى بەينە سالىنعان تەك قازاقستاننىڭ عانا مەملەكەتتىك بايراعى ەكەنىن بايقايسىز.
يندونەزيا 1945 جىلى تاۋەلسىزدىك الىپ، اق-قىزىل جولاقتى مەملەكەتتىك تۋىن جاريالادى. سول كەزدە ءدال وسىنداي تۋى بار موناكو كنيازدىعى بۇعان رەسمي قارسىلىق ءبىلدىردى. الايدا يندونەزيانىڭ مەملەكەتتىك تۋى موناكونىڭ تۋىنان الدەقايدا كونە ەكەنى دالەلدەنگەننەن كەيىن كنيازدىق رەسمي قارسىلىعىنىڭ كۇشىن جويدى. يندونەزيانىڭ تۋىنداعى اق-قىزىل جولاقتار XIV عاسىرداعى مادجاپاحيت كورولدىگىنەن قالعان. 1945 جىلى 17 تامىزدا بەكىتىلگەن.
ال موناكونىڭ ءدال وسىنداي تۋى – 1881 جىلى كنياز شارل ءىىى-شى ەل بيلەگەن تۇستا بەلگىلەنگەن. تۋدىڭ ءتۇسى ورتا عاسىرلاردا بيلىك ەتكەن گريمالدي كنيازدارىنىڭ تاڭداعان تۇسىنەن الىنعان. ول – 1881 جىلى 4 ساۋىردە بەكىتىلگەن.
تۋدىڭ جاپ-جاسىل بولۋىنىڭ قانداي سىرى بار دەگەن سۇراقتار تۋىنداپ ءجۇر. ماسەلەڭ، 1977 جىلى قابىلدانعان ليۆيا ەلىنىڭ مەملەكەتتىك تۋى الەمدەگى بىردەن-بىر ەشقانداي دەكورى، سۋرەتى، ناقىشتارى جوق، ءبىرتۇتاس جاپ-جاسىل ءتۇستى تۋ. تۋدىڭ جاسىل تۇسكە بويالۋى ليۆيانىڭ مەملەكەتتىك ءدىنى – يسلام ءدىنىنىڭ سيمۆولىن بىلدىرەدى. سونىمەن قاتار افريكا الەمىندە يسلام ءسوسياليزمىنىڭ جاقتاۋشىسى مۋاممار كاددافيدىڭ الەمدى تىتىركەندىرگەن «جاسىل كىتابى» دا جاسىل تۇستەن تۇراتىنىن ەسكەرگەن ءجون. ايتسە دە، ليۆيا جاماحيرياسى كوسەمىنىڭ بيلىگى قۇلاتىلعان سوڭ، قارسىلاسۋ مايدانىنىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتى ءوز تۋىن كوتەرىپ شىققان. جاڭا تۋدىڭ بۇرىنعىسىنان ايىرماشىلىعى سول – جاڭاسىنىڭ جوعارى جاعىنان قىزىل جولاق سالىپ، ورتاداعى قارا جولاقتا اي مەن بەس بۇرىشتى جۇلدىز بەينەلەنگەن.
تمد ەلدەرى اراسىندا كورشىمىز تۇركىمەنستان جانە ازەربايجان ەلىنىڭ مەملەكەتتىك تۋى عانا قانىق جاسىل تۇستەس.
الەم ەلدەرىندە ءۇش جولاقتى جانە ءۇش ءتۇستى تۋلار كوپ. ەۋروپانىڭ كوپتەگەن مەملەكەتتەرىنىڭ تۋلارى ءۇش جولاقتى بولىپ كەلەدى. فرانسيانىڭ تۋىنداعى كوك ءتۇس – ازاتتىقتى، اق – تەڭدىكتى، قىزىل – باۋىرمالدىقتى بىلدىرەدى ەكەن. ال رەسەيدىڭ كولدەنەڭ جولاقتارىنداعى اق ءتۇس – پراۆوسلاۆ دىنىنە دەگەن سەنىمدى، كوك – پاتشالىق كەزەڭدى، قىزىل – ورىس ۇلتىنىڭ سيمۆولىن ايشىقتايدى دەسە، ەندى ءبىر دەرەكتەردە اشىقتىق – سەنىمدىلىك، ەرىك-جىگەر مەن ماحابباتتىڭ بەلگىسى دەپ تۇسىندىرىلەدى. فرانسيانىڭ تۋىنا وتە ۇقساس يتاليادا جاسىل ءتۇس – ءۇمىت، اق – سەنىم، قىزىل ماحابباتتى بىلدىرەدى ەكەن. سونداي-اق، جۇڭگو بايراعىنداعى قىزىل ءتۇس – كوممۋنيستەردىڭ بەلگىسى بولسا، سول جاعىنداعى ۇلكەن جۇلدىز كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قۇدىرەتتىلىگىن تانىتادى. ال قالعان ءتورت جۇلدىزشا – جۇمىسشىلار، شارۋالار، زيالى قاۋىم جانە پاتريوت كاپيتاليستەردىڭ دە بار ەكەنىن بىلدىرەدى. وزبەكستاننىڭ تۋىنداعى اق ءتۇس – بەيبىتشىلىك، جاسىل – تابيعاتتىڭ جاڭارۋى، ال قىزىل سىزىقتار ءتىرى اعزا دەگەندى مەڭزەيدى. جارتى اي –تاۋەلسىزدىكتىڭ بەلگىسى. قالعان 12 جۇلدىزشا شىعىس كۇنتىزبەسىندەگى 12 شوق جۇلدىز بەن وزبەكستاننىڭ 12 وبلىسىن بەينەلەيدى ەكەن.
قازاقستاننىڭ ءانۇرانى ەلدىك پەن بىرلىك رۋحىمەن ورىلگەن. كورگەن جاندى وزىنە بىردەن باۋراپ الادى، تارتىلىس كۇش-قۋاتى زور.
بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشە تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ بارلىعىنىڭ ءانۇراندارى بار. ءانۇران تۋ، ەلتاڭبا – مەملەكەتتەردىڭ اسا ماڭىزدى مەملەكەتتىك رامىزدەرى بولىپ سانالادى. ءانۇراننىڭ نەگىزگى مىندەتى – سول ەلدىڭ ىشكى قۋاتىن، ديناميكاسىن بىلدىرەدى. ءانۇران – مەملەكەتتەردىڭ وتكەن تاريحي دامۋىن بىلدىرەدى. ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرى – جاڭا قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمدى ۇشتاستىرۋ، باسقا ۇلتتارعا ءوزىمىزدىڭ ەلىمىزدى، جەرىمىزدى، ۇلتىمىزدى، مەملەكەتىمىزدى سىيلاۋىنا، باعىت كورسەتۋىنە جول اشۋ ۇلگىسىن پاش ەتەدى. قازاقستاننىڭ كوك تۋىنىڭ ءتۇسى – بۇلتسىز اشىق اسپاننىڭ بەينەسىن كوز الدىڭا ەلەستەدى. مۇنداي ءتۇس ەجەلدەن تىنىشتىقتىڭ، بەيبىتشىلىكتىڭ، مولشىلىقتىڭ نىشانى بولعان.
تمد ەلدەرى مەملەكەتتەرى – ءانۇراندارىنىڭ مازمۇنى نەنى بىلدىرەدى؟ بۇرىن كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعان ءقازىر تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ءانۇراندارىنىڭ بەلگىلى ءبىر اتاۋى بار. ال رەسەي، قىرعىزستان، تۇركىمەنستان جانە وزبەكستان سياقتى ەلدەردىڭ ءانۇراندارى «ۇلتتىق ءانۇران» دەپ اتالادى. مىسالى، قازاقستاننىڭ ءانۇرانىنىڭ اتى – «مەنىڭ قازاقستاننىم». ول قازاق حالقىنىڭ رۋحىن كوتەرىپ، تەڭدىگىمىزدى دايەكتەي تۇسۋدە. ال ەلتاڭبامىز – ءبىزدىڭ ەلدىگىمىزدى، تۇتاستىعىمىزدى بىلدىرەدى.
ءبىز ءۇشىن تۋ – تاۋەلسىزدىگىمىز، قىران – ايبارىمىز، كۇن – بەيبىت سۇيگىشتىگىمىز! وسىعان وراي، اكادەميك سالىق زيمانوۆتىڭ: «ءبىزدىڭ ەلتاڭبادا قانداي دا ءبىر ساياسي يا بولماسا ەكونوميكالىق استار جوق. وندا تەك تاريحي ءمان-ماعىنا مەن قازاقستان سيپاتتالادى» دەگەن تۇجىرىمى بار»- دەۋى كوڭىلگە قونىمدى.
قالعان ەلدەردىڭ اتتارى بىلايشا بولىپ كەلەدى. بەلارۋس – «ءبىز – بەلورۋستارمىز»، ۋكراينا – «ۋكراينانىڭ داڭقى دا، ەركى دە ءالى ولگەن جوق»، ارمەنيا – «مەر ايرەنيك» («ءبىزدىڭ وتانىمىز»)، گۇرجىستان – «ازاتتىق»، ءازىربايجان – «ءازىربايجان مارشى»، مولدوۆا – «ليمبا نواسترە» (ءبىزدىڭ ءتىلىمىز) دەپ اتالادى. لاتۆيانىڭ ءانۇرانى «قۇدايىم، لاتۆيانى ساقتاي گور» دەپ اتالسا، ەستونداردا – «مەنىڭ اتامەكەنىم – مەنىڭ باقىتىم مەن قۋانىشىم»، ال ليتۆادا «ۇلتتىق ءان» دەيدى. تاجىكستاننىڭ ءانۇرانى «تاجىكستاننىڭ ءانۇرانى» دەپ قانا اتالعانمەن، اۋەنىنىڭ جەكە اتاۋى بار. ورتالىق ازياداعى بۇل ەلدىڭ ءانۇرانىنىڭ اۋەنى «سۋرۋدي ميللي» دەپ اتالادى.
رامىزدەرىندە قارۋ-جاراق بەينەلەنگەن ەلدەر دە بار، جالپى ول نەنى بىلدىرەدى؟ تۋ مەن قارۋ جاراسپاسى انىق. ونداي تاجىريبەلەر بار. ماسەلەڭ، موزامبيك ەلىنىڭ تۋى – الەمدەگى بىردەن-بىر كالاشنيكوۆ اۆتوماتى بەينەلەنگەن تۋ بولىپ سانالادى. موزامبيك تۋىنداعى كىتاپ، كەتپەن جانە كالاشنيكوۆ اۆتوماتىنىڭ سۋرەتتەرى تۇتاسا كەلە ءبىلىم، ءوندىرىس جانە قورعانىس ۇعىمىن بىلدىرەدى ەكەن. ول ول ما، كالاشنيكوۆ اۆتوماتى زيمبابۆە جانە شىعىس تيمور ەلىنىڭ مەملەكەتتىك ەلتاڭبالارىنان دا، ورىن العان. زيمبابۆە گەربىندە ەكى انتيلوپانىڭ ورتاسىنداعى قالقاننىڭ ۇستىندە كەتپەن مەن اك-47 كالاشنيكوۆ اۆتوماتى بەينەلەنگەن. مۇنداعى كەتپەن مەن اۆتومات بەيبىتشىلىك پەن دەموكراتيا ءۇشىن كۇرەستى، سوعىستان بەيبىتشىلىككە كوشۋدى بىلدىرەدى-مىس.
بۇدان باسقا، 2007 جىلى 18 قاڭتاردا بەكىتىلگەن شىعىس تيمور مەملەكەتىنىڭ گەربىنىڭ قاق ورتاسىندا كالاشنيكوۆ اۆتوماتى ويىپ تۇرىپ ورىن العان.
اقش-تىڭ ءار شتاتىنىڭ ءوزىنىڭ دەربەس تۋى بار. ولار ءبىر تۋدىڭ استىنا تەك سوعىس جاعدايىندا عانا جينالادى. مەملەكەتتىك باستى شارالاردا امەريكانىڭ كوز الدىمىزعا ءسىڭىستى بولىپ كەتكەن قاپتاعان جۇلدىزدى تۋى كوتەرىلەدى. اقش-تا مەملەكەتتىك تۋدى پايدالانۋ تۋرالى مورالدىق كودەكس بار. ونىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى اقش تۋى بارلىق تۋلاردان ەڭ بيىك تۇرۋى شارت.
ءيا، ءار شتاتتىڭ ءوز تۋلارى بار. ولار ورنالاسقان تابيعات جاعدايىنا بايلانىستى بەلگىلى ءبىر ءپرينسيپتى باسشىلىققا العان. ماسەلەڭ، اقش-تىڭ 31ء-شى شتاتى بولىپ سانالاتىن كاليفورنيا شتاتى تۋىندا ايۋ بەينەسى بەينەلەنگەن. العاشقى كەزدە كاليفورنياداعى ريەۆوليۋسيونەرلەر تۋعا المۇرتتىڭ بەينەسىن سالماق بولعان كورىنەدى. الايدا سۋرەتشى ريەۆوليۋسيونەرلەردىڭ جولداۋىنداعى جازۋدىڭ ناشارلىعىنان «رەاگ» (المۇرت) ءسوزىنىڭ ورنىنا «ەاگ» (ايۋ) ءسوزى دەپ قاتە ۇعىپ، تۋعا ايۋدىڭ سۋرەتىن سالىپ جىبەرگەن دەسەدى. الايدا كاليفورنيالىقتار بۇل قاتەلىكتى تۇزەتۋگە ۋاقىتى بولمايدى، سەبەبى، كۇشپەن جاۋلاپ العان مەكسيكاعا تۋدى تەز ارادا كوتەرۋ كەرەك بولادى. سودان بەرى كاليفورنيا شتاتىنىڭ تۋىندا ايۋ بەينەسى وزگەرىسسىز قالىپ، بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. قازىرگى كەزدە ايۋ بەينەسى كاليفورنيا شتاتىنىڭ سيمۆولى رەتىندە جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ساناسىنا ابدەن ءسىڭىپ كەتكەن.
الەمدە ەڭ كونە تۋ، ءانۇران قاي ەلدىكى ەكەنى ءبىزدى قىزىقتىرۋى دا مۇمكىن عوي. قىزىل ءتۇستى، اق ءتۇستى كرەستەرمەن ايشىقتالعان دانيانىڭ مەملەكەتتىك تۋى الەمدەگى قازىرگى كەزگە دەيىن قولدانىلىپ جۇرگەن ەڭ ەجەلگى تۋ بولىپ سانالادى. داتتىقتار ءوز تۋىن – داننەبروگ دەپ اتايدى. بۇل تۋدىڭ شىعۋ توركىنى دات اڭىزدارىمەن استاسادى. 1219 جىلى «جەڭىمپاز» دەپ اتالىپ كەتكەن دات كورولى ۆالدەمار اسكەرى بالتىق بويىنداعى كولىۆاني جەرىندە بولعان ۇرىستا قۇدايدان جالبارىنىپ كومەك سۇرايدى. سول كەزدە كوكتەن اق كرەستەرى بار قىپ-قىزىل وتە ۇلكەن كەنەپ ماتا –داننەبروگ تۇسەدى. مۇنى ولار وزدەرىنە ارناپ، قۇداي جىبەرگەن جالاۋ دەپ سەنەدى. ول داتتىقتاردىڭ رۋحىن وياتىپ، كۇشكە ءمىندىرىپ، دۇشپانىن جەڭدىرگەن دەسەدى. سودان بەرى بۇل شايقاس داتتىقتار ءۇشىن جەڭىس كۇنى بولىپ تويلانىپ كەلەدى.
ال ەڭ كونە ءانۇران – نيدەرلاندى ەلىنىڭ مەملەكەتتىك گيمنى بولىپ سانالادى. بۇل ءانۇران – نيدەرلاندى كورولى اۋلەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى ۆيلگەلم ى-گە، ورانسكيي حانزاداسىنا ارنالعان. ول – 1568 – 1572 جىلدارى يسپانياعا قارسى كوتەرىلىس كەزىندە جازىلعان. گيمن ەڭ العاشقى رەت – 1574 جىلى ورىندالعان ەكەن. رامىزدەرىمىزدىڭ 32 جىلدىعى قۇتتى بولسىن!