ەڭبەك ادامى
عىلىم اكادەمياسىنىڭ بەدەلى، ابىرويى ءمىنسىز بولۋى قاجەت. ناعىز عالىم بولۋ – اكادەميك نە بولماسا دوكتور اتاعىنا يە بولۋ ەمەس، جان-دۇنيەڭمەن بەرىلىپ عىلىممەن اينالىسۋ، زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ارقىلى قوعامعا، ەلگە پايداڭدى تيگىزۋ ەكەنىن نازاردا ۇستاۋ قاجەت.
قاسىم-جومارت توقايەۆ.
بۇگىنگى زامان – ءبىلىم مەن عىلىم زامانى. ءبىلىمى مىقتى، عالىمى قارىمدى بولماسا، دارىندى ۇرپاق قايراندا قالعان شاراسىز شاباقتىڭ كۇيىن كەشەرى انىق. وسى ەكى سالاعا تابان تىرەپ، ادالدىق تانىتقان، ۇرپاق جايىن ساناسىنان ءبىر ءسات تە شىعارماعان ۇستازدار مەن عالىمداردىڭ ەڭبەگى ەرلىككە پارا-پار.
وسىنداي ازاماتتاردىڭ قاتارىندا بەلگىلى عالىم، پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، بەدەلدى دە بەلدى پروفەسسور-وقىتۋشى تۇرسىنبەك بايمولدايەۆتىڭ ەسىمى ەرەكشە اسقاق اتالادى. ول – عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ ءوز وكىلى. ەل ادامى. كوپ ىشىنەن شىققان حالىقتىق پەداگوگيكانىڭ ادامى.
ەل ادامىنىڭ كوبى "ۇلتىم، جۇرتىم" دەيدى، ولاردىڭ ءون بويىندا حالىقتىق قاسيەت، قارعادايىنان بايتاق دالاعا، كەڭ كەڭىستىكە كوز سالىپ وسكەن مەيىرىم مەن شاپاعات "مەنمۇندالاپ" تۇرادى.
تۇرسىنبەك اعا ءسوز ساپتاعاندا، اركەز ۇلتتىق مۇددەنى ۇلىقتايدى. ءبىر القالى باسقوسۋدا: «قازاق ءۇشىن جاراتىلىستىڭ تەمىرقازىعى – اۋىل. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ قۇندىلىقتارىمىزدىڭ قاينار كوزى دە – سول اۋىل»، – دەدى. عالىم ۇلتقا كەرەك ءۇش تۇتاستىقتى اتادى: «ەل، جەر، ءتىل ۇشەۋى – ۇلتتىق بولمىس پەن تۇتاستىعىمىزدىڭ ايعاعى!». ناق انىق!
قامقورلىعى ءبىر توبە
ۇلتتىق دەموگرافيانى دەمىكتىرمەي، ىلگەرى جىلجىتۋدا «تورتكۇل دۇنيەنىڭ 40-تان استام مەملەكەتىن مەكەندەپ جاتقان بەس ميلليوننان استام قازاق ءۇشىن دە تاۋەلسىز قازاقستان – ءوز وتانى. ەندەشە، نەگە وسى وتاندا بىرلەسىپ ءومىر سۇرمەسكە، ەڭبەك ەتپەسكە» دەگەندى دە تۇرسىنبەك اعا ىركىلمەي العا تارتىپ: «ولاردى اتاجۇرتقا جەتكىزە الساق، قاتارىمىز كوبەيىپ، قۋاتىمىز دا ارتادى»، – دەپ ەدى ءبىر جولى قاسقايىپ تۇرىپ.
بۇل ويدىڭ تولعاعى ءقازىر دە اششى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. وزبەك باۋىرلاردىڭ ءوسۋ قارقىنى ءتىپتى بولەك. 36 ميلليوننان اسىپ كەتتى. ال جەرى بايتاق، بايلىعى ۇشان-تەڭىز قازاق مەملەكەتىنىڭ جۇرتى 20 ميلليونعا جەتەر-جەتپەس.
سول ۇلتتىق دەموگرافياعا از دا بولسا سەپتىگى تيەر دەگەن نيەتپەن، شەتەلدەردە تۇرىپ جاتقان باۋىرلاردىڭ بالالارىن وتانىنا تارتۋ ماقساتىندا 2004 جىلى ەلوردادا «قازاقستان – اتا جۇرتىم، قاسيەتىم – انا ءتىلىم» دەگەن اتپەن قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى پانىنەن ءى حالىقارالىق وليمپيادا تۇڭعىش رەت ءوتتى. وعان ونداعان مەملەكەتتەن جۇزگە تاياۋ ۇل-قىز قاتىستى. مەكتەپ بىتىرەتىن تۇلەكتەردىڭ وزىقتارىن ەلدە قالدىرىپ، جوعارى وقۋ ورنىندا ءبىلىم بەرۋ ءىسى قولعا الىنىپ، ول ءوز ناتيجەسىن بەرىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. سودان بەرى ەكى مىڭعا تاياۋ جاس اتامەكەندە قالىپ، ەل دامۋىنا ۇلەس قوسۋمەن قاتار، دەمىكتىرمەۋ جولىنداعى دەموگرافيامىزعا دا ەلەۋلى سەپتىگىن تيگىزىپ وتىر.
مۇنى ايتۋداعى ماقسات – ايتۋلى عالىم، ءتىل تىرەگىنىڭ بىرەگەيى، اكادەميك ءومىرزاق ايتباي ۇلى باستاعان قازىلار القاسىنىڭ قۇرامىندا تۇرسىنبەك بايمولدايەۆ تا بولعان ەدى. ول ءار بالانىڭ تاعدىرىنا سەرگەكتىكپەن قارادى، ولارعا بارىنشا قامقورلىعىن جاسادى. ءقازىر دە سول قالپىنان تانباي كەلەدى. بۇل ونىڭ ادامي قاسيەتىن، ازاماتتىعىن كورسەتسە كەرەك.
پاراسات بيىگىندەگى تۇلعا
ءبىلىم، عىلىم سالاسىنداعى تۇرسىنبەك مولداحان ۇلىنىڭ اسقان بەلەسى، شىققان بيىگى بەكەمدىگىمەن بەلگىلى. ونىڭ ۇلگى ەتەرلىك يگىلىكتى ءىسى – ءوزى ايتقان تەمىرقازىعى – اۋىلىنان كىندىك ۇزبەي، قولىنان كەلگەن كومەكتى جاساپ كەلە جاتقانى دا قۋانتادى. حالقىمىز يماندىلىققا بەت بۇرعاندا، ەلىنە العاشقىلاردىڭ قاتارىندا، مەشىت تۇرعىزىپ بەرىپ، تالايدى تامساندىردى.
«ءوزى بولعان قىز توركىنىن تانىمايدىنىڭ» كەرىن كەلتىرىپ، قالادا قالىپ قويعانداردى ويعا باتىردى، ويانعان سانالاردى سەرپىلتتى.
سانالى عۇمىرىن ۇلت بىلىمىنە ارناپ كەلە جاتقان زەردەلى عالىمنىڭ سان تاراۋ زەرتتەۋلەرىنىڭ ىشىندەگى شوقتىعى بيىك ەڭبەگى – «ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن باسقارۋدىڭ ءادىسنامالىق نەگىزى» اتتى كىتابى ەكەنى ءمالىم. اقيقاتى كەرەك، ءبىز كوپ جاعدايدا ءبىلىم ءىسىن جان-جاقتى ءسوز ەتىپ، التىن وزەك تاربيە بەرۋدى، ءبىلىمدى باسقارۋدى قالتارىستا قالدىرا بەرەتىنىمىز بار. بۇل ەڭبەك سول ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرىپ تۇرعانى ءسوزسىز.
مونوگرافيا ىرگەلى دۇنيە، بەرەر ماعۇلماتى دا مول. جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتى باسقارۋدىڭ تەوريالىق-ادىسنامالىق نەگىزدەرىن تارقاتقان تۇستا، باستاۋ باسى سانالاتىن تاريحىنا تەرەڭدەپ بارىپ، وعان قاتىستى تاقىرىپتاردى قوزعايدى. الەمدىك تاجىريبەلەردى ۇلتتىق جەلىلەرمەن ۇشتاستىرىپ، ءبىز دە قۇرالاقان ەمەسپىز دەپ، قازاقتىڭ قارىم-قابىلەتىن ناقتى تاريحي دەرەكتەرمەن، تاريحي تۇلعالاردىڭ ەڭبەكتەرىمەن دايەكتەيدى. وسىدان كەلىپ، مازمۇندى تۋىنداتادى. وزگە جۇرتتاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىنەن مىسالدار كەلتىرىپ، بۇگىنگى كۇنمەن ساباقتاستىرادى. تاعى دا وزىمىزدە بارمەن كوزگە ۇرادى. باسقارۋدى ۇيىمداستىرۋدىڭ ادىستەمەسىندە ءار باسشىنىڭ مىندەتى سارالانادى، ورىنداۋشىنىڭ اتقارار ءىسى، تەوريا مەن ءومىر شىندىعى قاتار كەلىپ ناقتىلانادى.
البەتتە، كولەمدى ەڭبەكتى شاعىن ماقالادا جىلىكتەپ شىعا المايتىنىمىز راس. پاراقتاپ وتىرعاندا ولقىلىقتاردىڭ ويسىراعان ورنى تولاتىنىنا كوز جەتكىزەسىڭ. جەتكىزەسىڭ دە، ريزا بولاسىڭ. ءبىلىمدى باسقارۋ ءۇشىن بىلىگىڭ مىقتى بولماسا، ءوي-ورىسىڭدى كەڭەيتە المايتىنىڭ بەلگىلى. باعىڭ جانىپ، باسشى بولعانىڭمەن، سان ءتۇرلى ماماندىق يەسىنىڭ ءتىلىن تاۋىپ، ۇدەدەن شىعۋ وڭاي ەمەس ەكەن-اۋ دەيسىڭ. ابىرويسىزدىق سوندايدان بولاتىنىن اڭعاراسىڭ. ودان ارىلۋ جولى: تەوريا مەن تاجىريبەنى جاراسىمدى جالعاساڭ عانا قونعان ب ا ق اۋىپ ەمەس، تاۋىپ قونعانىن زەردەلەيسىڭ. عالىمنىڭ ۇزاق جىلدار بويى زەرتتەپ، وي تارازىسىنان تياناقتى وتكىزگەن كىتابى – قولدان تۇسپەس ناعىز وقۋ قۇرالى ەكەنى ءسوزسىز.
جالپى، عالىمنىڭ قاي زەرتتەۋىن زەردەلەسەڭىز دە، ەل ادامى رەتىندە پاراسات بيىگىنەن باعىت بەرەدى: «ءتىلىڭدى ءبىل، ۇلتتىق مەنتاليتەتىڭنەن كوز جازىپ قالما، قۇبىلاسى قىرىق قۇبىلعان جاھاندانۋ كەزىندەگى ماڭگىلىگىڭ – حالىقتىق قالىبىڭ، سالت-ساناڭ، ۇلتتىق ءمولدىر وي الەمىڭ» دەيدى.
«داندايسىساڭ – داڭقىڭ مەن داقپىرتتىڭ قۇربانى بولاسىڭ، كىسىلىكپەن جۇرسەڭ – قاتەلىك سەنىڭ قۇربانىڭ بولادى» دەپ ۇلت باتىرى باۋىرجان مومىش ۇلى ايتقانداي، بايلىققا ەمەس، ەلدىككە ۇمتىلايىق. ۇرپاعىمىز حالقىنىڭ مارتەبەسىن بيىكتەرگە كوتەرسىن»، – دەپتى ءبىر تولعاۋ ماقالاسىندا ۇلتىن ۇلىقتاعان پروفەسسور. اقيقات سوزگە الىپ-قوسارىمىز جوق...