«اlatay اqparat» ج ش س ۇجىمى داڭقتى اقىن نۇرلان ءورازاليندى مەرەيتويىمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، 75 جاستىڭ بيىگىنە شىققان قازاق ولەڭىنىڭ اقيىعى تۋرالى ءار كەزەڭدە جازىلعان بەلگىلى ادامداردىڭ ماقالالارى مەن ورامدى ويلارىنان ۇزىندىلەردى وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز. بۇل رەتتە زامانىمىزدىڭ ۇلى جازۋشىسى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ ورامدى ويلارىنا كەزەك بەرسەك.
شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، نۇرلان ورازالين – «دۇنيەلىك قۇبىلىستاردى ءوزىنىڭ جۇرەگى مەن ويى ارقىلى وتكىزەتىن... ونىڭ ءبىر جىردان ەكىنشى ءبىر جىرعا كوشىپ وتىراتىن ليريكالىق كەيىپكەرىنىڭ جان الەمىندەگى تولعانىستار اۋىل، ايماق، كەرەك دەسەڭىز، كەيدە ۇلت پەن ۇلىس شەكاراسىنان شىعىپ، جالپى ادامزاتتىق تولعانىستار كەڭىستىگىنە كوتەرىلگەن» جاڭا ءداۋىر ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى، قازاق جىرىنا ولجا سالعان كورنەكتى اقىن، تانىمال دراماتۋرگ، بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى. ول باسپا، باسپا ءسوز، مادەنيەت سالاسىندا ءونىمدى ەڭبەك ەتىپ، باسشىلىق قىزمەتتەردە، اتاپ ايتقاندا، قازاقستان تەاتر قايراتكەرلەرى وداعىندا – ءبىرىنشى حاتشى، «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە – باس رەداكتور، قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا ۇزاق جىل ءتوراعا بولىپ قىزمەت ەتكەن، قازاق سسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءحىى شاقىرىلىمىندا حالىق دەپۋتاتى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىندە سەناتور بولعان.
ول – قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، ءى دارەجەلى «بارىس»، ءىىى دارەجەلى «بارىس» وردەندەرىنىڭ، «پاراسات»، «قۇرمەت» وردەندەرىنىڭ يەگەرى، الماتى قالاسى مەن الماتى وبلىسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى. نۇرلان ءورازاليننىڭ ەلۋگە تارتا كىتابى جارىق كورىپ، شىعارمالارى الەمنىڭ كوپتەگەن تىلدەرىنە (ورىس، فرانسۋز، جۇڭگو، تۇرىك، ۋكراين، بولگار، وزبەك، قىرعىز، تاجىك، ازەربايجان، تاتار، ت.ب.) اۋدارىلعان.
«اlatay اqparat» ج ش س ۇجىمى داڭقتى اقىن نۇرلان ءورازاليندى مەرەيتويىمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، 75 جاستىڭ بيىگىنە شىققان قازاق ولەڭىنىڭ اقيىعى تۋرالى ءار كەزەڭدە جازىلعان بەلگىلى ادامداردىڭ ماقالالارى مەن ورامدى ويلارىنان ۇزىندىلەردى وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
عارىش مىنەزدى جىرلار
ادامداردىڭ تانىسۋى وڭاي... وعان مىنا بايلانىس پەن كوممۋنيكاسيانىڭ مىقتاپ دامىعان عاسىرىندا تاڭقالۋدىڭ ەش رەتى جوق. ءبىراق تانىسۋ وڭاي بولعانمەن، وي مەن ويدىڭ تابىسۋى، پىكىر مەن پىكىردىڭ تامىرلاسۋى، ماقسات-مۇددەنىڭ ساباقتاسۋى، ورايلاسۋى قيىن. مەنىڭ نۇرلان ىنىممەن اراداعى تانىستىعىمنىڭ ءورىسى كەڭەيىپ، ماعىنالى سيپات العانىنا، شىعارماشىلىق تۇرعىدا ءساتتى ساباقتاستىق تاپقانىنا قۋانامىن.
وسىدان ءتورت جىل بۇرىن قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنە قاتىسۋعا كەلگەن بەتىم. قازاق تۋعاندار قاي كەزدەگىدەي اشىق-جارقىن قارسى الىپ، ءبىر كەزدەسۋدەن ەكىنشى ءبىر كەزدەسۋگە جەتەلەپ، مەنى قولدى-اياققا تۇرعىزبادى. قالىڭ قار قۇشاعىندا جاتقان الاتاۋ دا، تۇنگى كوشەلەرىن ساقىلداعان سارىشۇناق اياز قىدىرعان الماتى قالاسى دا ەرەكشە سۇلۋ.
– شىقا، قارسى بولماساڭىز، سىزگە ءبىر قولقامىز بولىپ تۇر، – دەدى ءابىش كەكىلبايەۆ ءىنىم قاشانعى سابىرلى مىنەزىنە باسىپ. – ەگەر ءسىز ءجون كورسەڭىز، باس گازەتىمىز «ەگەمەن قازاقستاندا» كەزدەسۋ بار ەدى...
– ە-ە، سەندەر ءجون كورسەڭدەر، مەن نەگە قارسى بولايىن... – دەدىم.
توقتام وسى بولدى.
ۋادەلى كەزدە ءابىش ەكەۋىمىز قولتىقتاسىپ، رەداكسيا بوساعاسىن اتتادىق. ءبىزدى جارقىن ءجۇزدى جۋرناليستەر كاۋىمى ەرەكشە تۋىسقاندىق كورسەتىپ قارسى الدى. كەزدەسۋ باس رەداكتوردىڭ بولمەسىندە ءوتتى. ماعان رەداكتوردىڭ ءوزىن-وزى ۇستاۋى، تاۋىپ ءسوز ايتۋى ۇنادى. ادەبيەت، ءومىر تۋرالى ويلارى مەن تۇجىرىمدارى دا كوڭىلگە قونىمدى. «ە-ە، سوڭىمىزدان ءبىلىمدى، بىلىكتى جاستار كەلەدى ەكەن-اۋ»، – دەپ ويلادىم ىشتەي...
ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، جەلتوقساننىڭ سول ءبىر اسەرى مول ايشىقتى كۇندەرىنىڭ ىقىلاس-مەيىرىمىنىڭ مول بولعانى سونشاما، مەنى الماتىداعى دوس-باۋىرلارىمنىڭ ءدامى ەۋروپاعا جىبەرمەي، ۇشاعىم مەرزىمىنەن ءۇش كۇن كەشىگىپ ۇشتى. ءابىش، قۋانىش، نۇرلان ۇشەۋى مەنى ءۇش كۇن بويى شىعارىپ سالۋدىڭ الەگىمەن ءجۇردى.
سونداي سامولەت جولىن توسقان كۇندەردىڭ بىرىندە نۇرلان: – مۇمكىن، ۋاقىتىڭىزدى وتكىزۋگە سەبى تيەر. وقىپ كورەرسىز... – دەپ مەنىڭ قولىما قازاق تىلىندە شىعاتىن ءبىر جۋرنال اكەلىپ ۇستاتتى.
جاڭىلماسام، اتى – «پاراسات»... پاراقتاي باستادىم. جۋرنالدىڭ ايقارما بەتىندە نۇرلاننىڭ سۋرەتىمەن ۇلكەن توپتاما جىرلارى جارىق كورىپتى. وقىپ شىقتىم. بۇگىنگى ۋاقىت زامان جايلى سىر تولعايتىن، ويىنىڭ استارىندا وتتى مۇڭ مەن سەزىم بار، مۇڭنىڭ استارىندا اشۋ بار، اشۋىنىڭ توركىنىندە شىندىقتىڭ وت جالىنى بار جىرلار ەكەن. ولەڭى ويىڭ مەن سەزىمىڭدى تەز باۋرايدى. اسىرەسە، اقىن جۇرەگىن جارىپ شىققان:
«تۇنگى داۋىس...
قانداي سۇستى؟ ۇرەيلى...
الدەكىم كەپ كوشەمدى ءۇنسىز كۇرەيدى.
جەلتوقساننىڭ جەتەدى ءۇنى تالىقسىپ،
قۋاتىنداي ءبىر وي قۋىپ ءبىر ويدى...»، –
دەگەن جولدار جادىمدا قالىپ قويىپتى...
ەرتەسى مەن مىنگەن اق لاينەر اسپانعا كوتەرىلىپ، ەۋروپانى بەتكە الدى. الاتاۋ دا، الماتى دا، ماعان قۋانىش، تەبىرەنىس سىيلاعان جەلتوقساننىڭ اق قارلى، سارى ايازدى، شۋاقتى كۇندەرى دە ارتتا قالىپ بارا جاتتى. ءتىلىمنىڭ ۇشىنا نۇرلاننىڭ الگى ءبىر جولدارى قايىرا-قايىرا ورالا بەردى...
مىنە، اقىننىڭ «قۇرالايدىڭ سالقىنى» اتتى جىر جيناعىن وقۋ ۇستىندە تاعى دا سونداي ءبىر وزگەشە اسەر شۋاعىندا وتىرمىن. قولجازبانىڭ ءار جاڭا بەتىن اشقان سايىن ماعان الدەبىر تانىس سەزىم قولىن سوزاتىنداي. دۇنيەلىك قۇبىلىستاردى ءوزىنىڭ جۇرەگى مەن ويى ارقىلى وتكىزەتىن اقىننىڭ جىرلارىن تولقىماي وقۋ مۇمكىن ەمەس.
«مەن وسى ءوزىممىن بە، باسقامىن با؟
پەندەمىن بە جۇرگەن قۇر باس قامىندا؟
جانىمدى مازالايدى قايداعى ويلار،
ءجيى جاسىن وينايدى اسپانىمدا.
قارا نوسەر توگەدى كوكتەن قۇيىن،
قارا اسپاننىڭ كوڭىلى كەتكەن بە ءيىپ؟!
جۇرەگىم ەلەڭدەيدى ءجيى-جيى،
نايزاعايلى عارىشىم نەتكەن بيىك؟!»، –
دەگەن جۇدىرىقتاي جۇرەگى بار جۇمىر باستى پەندەنىڭ قاي-قايسىسىنا دا ءتان وسىناۋ فيلوسوفيالىق تەبىرەنىس پەن سەزىم يىرىمدەرىنىڭ وزگەشە سۋرەتىن سالعان، ولەڭمەن قيىستىرىپ وي ورگەن جولدارعا ەرىكسىز ريزا بولاسىڭ. اقىن قۋانسا، شىن قۋانىپ، مۇڭايسا شىن مۇڭايادى. ونىڭ ءبىر جىردان ەكىنشى ءبىر جىرعا كوشىپ وتىراتىن ليريكالىق كەيىپكەرىنىڭ جان-دۇنيەسىندەگى تولقىنىستار اۋىل، ايماق، كەرەك دەسەڭىز، كەيدە ۇلت پەن ۇلىس شەكاراسىنان شىعىپ، جالپى ادامزاتتىق، تولعانىستار كەڭىستىگىنە كوتەرىلەدى. ول اسپانمەن تىلدەسسە دە، جەرمەن سىرلاسسا دا، ءبىر قىزىعى، سەنى دوسىڭمەن، ەڭ جاقىن، ەت باۋىر تۋىسىڭمەن سويلەستىرگەندەي، تىلدەستىرگەندەي ەرەكشە ءبىر حالگە بولەيدى.
«قاراڭعىعا ۇمتىلادى نەگە ويىم؟
قامىقتىڭ دەپ كىمدى، قالاي سوگەيىن؟
بەۋ، كوك اسپان، ارۋاقتاردىڭ مەكەنى،
ءتىل قاتشى ءبىر... تىرىلەرگە نە دەيىن؟!».
نەمەسە:
«جۇرەگىمدى جۇلقيدى ءتاڭىر ءسوزى،
تامىرىنا تىعىلىپ قالامۇشتىڭ...»، –
دەگەن جولداردىڭ بويىنان شىنايى شابىتتان تۋعان قۋاتتى جىرعا ءتان قايتالانباس قاسيەتتەردىڭ جاتقانىن قالاي عانا اڭعارماۋعا بولادى؟..
نۇرلان ءۇشىن «قاراڭعى ءتۇن دە»، «ارۋاقتارعا مەكەن بولعان كوك اسپان دا»، «كەۋدەسىن قىسقان ءداۋىردىڭ قاسىرەتتى تولعاعى دا»، ءبارى-بارى «جۇرەگىن جۇلقىعان ءتاڭىر سوزىندەي» ەلەستەيدى. اقىن ءۇشىن وقشاۋ ەسكى وبالار كەشەگى «حۋنندار مەن ساقتاردان قالىپ قويعان وقىلماعان كىتاپتاي» كورىنەدى. جاستىق شاعى وت-جالىندا شارپىلىپ، زەينەتكەرلىكتىڭ قۇرىعىنا تۇسكەن قارت ادامنىڭ مىنا ءبىر كەسكىنىن ەلەستەتىپ كورىڭىزشى:
«كۇنى-تۇنى شىجعىرىپ كومبەگە ويىن،
ىزدەپ-ىزدەپ شارشاعان پەندەدەيىن.
كوشە كەزىپ كەلەدى كۇز ادامى
ۋقالانعان ءۇش سومدىق تەڭگەدەيىن...».
قۇلاققا، اقىننىڭ ءوز تىلىمەن ايتقاندا، «جۇماقتىڭ جايلى ءبىر ۇنىندەي» ەستىلەتىن مىنا عاجايىن سۇلۋ الەمنىڭ ءاربىر ءساتى نۇرلان جىرىنىڭ جاراتىلىسىن اشار وبرازدى ويلاۋدىڭ كوركەمدىك قۇرالدارى سەكىلدى.
«اتقاقتاپ تۇر قاتتى تامىرىم،
بىلەمىن ەشكىمگە كونبەسىن،
كوتەرىپ كەتەردەي ءتاڭىرىم،
عارىشقا – ماڭگىگە پەندەسىن.
كوتەرسە، كوتەرسىن... نەسى بار؟!
ءبىر كورىپ قايتايىن مۇڭدى ايدى.
ادامدار جەردەگى ەسى بار،
ايداعى داۋىستى تىڭدايدى...»، –
دەگەن اسقاق ءۇندى، ادام اتاۋلىنىڭ بارىنە ەتەنە جاقىن، تانىس، تۇسىنىكتى عارىش مىنەزدى جىرلار سونىڭ دالەلى.
مۇنداي جەر مەن كوك اراسىن ولەڭ سيقىرىمەن ارباۋعا، جالعاۋعا ۇمتىلاتىن تابيعاتتىڭ وزىندەي تازا، قۋانىشى مەن قايعىسى، مۇڭى مەن سىرى، مۇزى مەن جالىنى قاتار ورىلەر وتتى جىرلار – بۇل كىتاپتىڭ باستى ولشەم، تارازىسى.
«سەزىمسىز جۇرەك قالاي ءدىر ەتپەك؟
سەزىمدى سۇلۋ قۇس دەيدى.
جۇرەكتىڭ ءۇنىن ەستىر جۇرەك تەك،
تۇسىنەر ءتىلسىز ىشكى ويدى»، –
دەپتى ءبىر ولەڭىندە اقىن. ەندەشە، مەن دە تالانتتى ءىزباسار ءىنىمنىڭ جۇرەگىنەن توگىلىپ تۋعان وسىناۋ ويلى دا وتتى جىر ءۇنىنىڭ ادامدار جۇرەگىنە، ساناسىنا تەزىرەك جەتكەنىن قالايمىن!
جالىندى، جاقسى جىرلاردىڭ باۋى بەرىك بولسىن!
ولەڭ – ادام ويى مەن سەزىمىنىڭ تۇڭعيىق سىرلارىن تەربەيتىن ماڭگىلىك پەن شەكسىز قوزعالىستىڭ قۇدىرەتتى كوزى ەكەنىن ەستەن شىعارما! جىر-قۇسىڭنىڭ قاناتى تالماسىن، نۇرلان ءىنىم!
شىڭعىس ايتماتوۆ.
بىشكەك،
17 ناۋرىز، 1997 جىل.