ەرتەڭ – ۇلتتىق دومبىرا كۇنى
الماتىدا ورنالاسقان مۋلتيمەديالىق ءداستۇرلى مۋزىكا ورتالىعىندا 76 جادىگەر ساقتالعان
بايراعى بيىك باعزى ونەر
ۇلتتىق دومبىرا كۇنى قارساڭىندا ءبىز الماتىدا ورنالاسقان زاماناۋي مۋلتيمەديالىق ءداستۇرلى مۋزىكا ورتالىعىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن تانىسىپ قايتتىق. بۇل ورتالىق وسىدان جەتى جىل بۇرىن، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 25 جىلدىعى مەن الماتىنىڭ 1000 جىلدىعىنا وراي اشىلعان.
الماتىعا كەلگەن كەزەكتى ءىسساپارىندا بۇل ورتالىققا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ ارنايى ات باسىن بۇرىپ، قۇندى جادىگەرلەردى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، جاستارعا ناسيحاتتاپ جۇرگەن ونەر وكىلدەرىنە العىسىن بىلدىرگەن ەدى.
ءيا، بۇل مۇراجاي تورىنەن قازاق حالقىنىڭ ءان، كۇي، اقىن-جىراۋلىق ونەرىن جاساۋشى جانە بۇگىنگە جەتكىزۋشى ونەر تۇلعالارىنىڭ اسپاپتارى ورىن العان.
ورتالىقتىڭ اشىلۋ ماقساتىنىڭ ءبىر سەبەبى – زاماناۋي 3D وزىق تەحنولوگياسىن مۋزەي سالاسىنا ەنگىزۋ ارقىلى قازاقتىڭ بايراعى بيىك باعزى دا باي ءھام كوركەم ءداستۇرلى مۋزىكا ونەرىن حالىققا جانە كەلەشەك ۇرپاققا ناسيحاتتاۋ، قازاق مادەنيەتىمەن تانىسۋعا كەلگەن شەتەل تۋريستەرىنىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ.
ورتالىقتىڭ ءدال ورتاسىندا ورنالاسقان گولوگراممادان ءتورت ءوڭىردىڭ (جەتىسۋدىڭ؛ وڭتۇستىك قازاقستان مەن سىردىڭ؛ باتىس قازاقستاننىڭ؛ ارقانىڭ) بەلگىلى وكىلدەرىنىڭ ورىنداۋىنداعى تانىمال ان-كۇيلەر مەن جىرلاردى تىڭداي الاسىز. مۋزەيدى تاماشالاۋعا كەلگەن ۇلكەن-كىشىنى اسەم كۇي اۋەنى جەتەلەپ، ەلىتىپ وتىرادى.
ءداستۇرلى مۋزىكا ورتالىعىندا جوعارىدا ايتىلعان ءتورت وڭىرگە جىكتەلىپ ورنالاستىرىلعان 76 جادىگەر بار. ونىڭ باسىم كوپشىلىگى دومبىرا. سونداي-اق، بەلگىلى تۇلعالاردىڭ سىبىزعىسى، قوبىزى، دابىلى، داۋىلپازى، شىڭداۋىل، اساتاياق، شىڭ، سىلدىرماق، جەتىگەن، ادىرنا بار.
«قايران، شەشەم!»
ءاربىر كيەلى دومبىرانىڭ ءوز تاريحى، ايتارى بار. ءار دومبىرانىڭ جانىندا اۆتورىنىڭ سۋرەتى، ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى دەرەكتەر بەرىلگەن.
ماسەلەن، دينا نۇرپەيىسوۆانىڭ دومبىراسى دا جارقىراپ تۇر. كۇيشى انامىز 94 جاسىندا الماتى قالاسىندا دۇنيە سالعان. كوزكورگەن زامانداستارى «دينا قىز كۇي ورىنداعاندا، ءوزى مۇلدەم كوزگە كورىنبەيتىن، تەك كۇي ويناپ تۇراتىن» دەيدى ەكەن. ورىنداۋشىلىق شەبەرلىگىنىڭ قۇدىرەتى! قارشاداي قىزدىڭ داڭقىن ەستىپ، ايگىلى قۇرمانعازىنىڭ ءوزى ارنايى ىزدەپ كەلگەن. توعىز جاسىنان باستاپ ون توعىزىنا دەيىن، قاشان ۇزاتىلعانشا قۇرمانعازىنىڭ باۋلۋىندا بولادى. نەمەرەسى بالجان نۇرپەيىسوۆا ەستەلىگىندە: «كيەلى قارا دومبىرانى بالا كەزىنەن سەرىك ەتىپ، قۇدىرەتتى ونەگە تۇتقانى سونشالىق، كوز جۇمارىنىڭ الدىندا بەس-ون مينۋت بۇرىن ءوزىنىڭ توسەگىنىڭ تۇسىندا ءىلۋلى تۇرعان دومبىراسىن الدىرىپ، ماپەلەي سيپاپ، ايالاي قاعىپ، قۇرمانعازىنىڭ «قايران، شەشەم!» كۇيىن شەرتتى. ءالسىز ساۋساقتارى يكەمگە كەلمەي جاتسا دا، كۇيدى كوكىرەگىندە جاڭعىرتىپ جاتىپ دۇنيەدەن وزدى»، – دەيدى. دينا اجەيدىڭ ءقازىر ورتالىقتا تۇرعان دومبىراسىن بالجان اپاي باسىندا ىقىلاس اتىنداعى حالىق مۋزىكالىق اسپاپتار مۋزەيىنە ءوز قولىمەن اكەلىپ سىيلاعان ەكەن. ال ءقازىر مۋلتيمەديالىق ءداستۇرلى مۋزىكا ورتالىعىنان ورىن تەپتى.
حالىق كومپوزيتورى، سۋىرىپ سالما اقىن، ءانشى ءبىرجان سال قوجاعۇل ۇلىنىڭ ايگىلى «تەمىرتاس»، «اداسقاق»، «ايبوزىم» سىندى اندەرىن شىرقاتقان دومبىراسى دا تۇر. اقىن، ءانشى، سازگەر اقان سەرى قورامسا ۇلىنىڭ دومبىراسىنىڭ دا ءتۇپنۇسقاسى وسىندا. بولتىرىك اتىحانۇلىن جىرشى رەتىندە «كورۇعلى»، «الپامىس»، «مۇڭلىق-زارلىق» داستارىن جاتقا ايتىپ تاراتقان دومبىراسى دا كوز تارتادى. جامبىل جابايەۆقا «ەركە اتان»، «ەسىم-سارجان»، «ءوتتى-اۋ، داۋرەن!» سىندى كۇيلەرىن سىيلاعان كيەلى دومبىراسى دا شىنى اينەكتىڭ ىشىندە جارقىراپ تۇر. جانىبەك كارمەنوۆتەي تۇلعانىڭ «بابالار»، «اعالار-اي»، «تولعاۋ» سەكىلدى اندەرىن سۇيەمەلدەگەن، ساۋساقتارىنىڭ ءىزى قالعان دومبىراسى دا ساقتاۋلى. كۇيشى، جازۋشى، قازاق ميفولوگياسى مەن مۋزىكا فولكلورىن زەرتتەۋشى تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ ءوز قولىمەن 2004 جىلى جاساعان دومبىراسى دا كورنەكتى جەردەن ورىن العان.
كۇيشى، ونەر زەرتتەۋشىسى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى جارقىن شاكارىموۆتىڭ 1964 جىلى ىسقاق ەرمەكبايەۆ دەگەن شەبەرگە جاساتقان ءۇش ىشەكتى دومبىراسى دا مەنمۇندالاپ تۇرعانى كوز قۋانتادى. كۇيشى بۇل اسپاپپەن ءۇش ىشەكتى دومبىراعا ارنالعان «جورعا ايۋ»، «تەڭبىل تورى»، «قىز مۇڭى»، «كوك قارشىعا» جانە ءوز جانىنان شىعارعان «وي تولعاۋىن»، «تاسكەسكەنىن»، «قابانبايى باتىرىن» ورىنداپ تاراتقان.
روزا ءجۇنىس قىزى، مۋلتيمەديالىق ءداستۇرلى مۋزىكا ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى:
— ءوزىڭىز بايقاپ تۇرعانىڭىزداي، ءبىزدىڭ ورتالىقتاعى دومبىرالاردىڭ ءپىشىنى ءارتۇرلى، بىر-بىرىنە ۇقسامايدى. ءيا، ءپىشىنى مەن دىبىسى جانە اتاۋىنا بايلانىستى دومبىرانىڭ ءار وڭىردە وزىندىك ءداستۇرلى ۇلگىلەرى قالىپتاسقان. ماسەلەن، كۇيشىلىك مەكتەبى مىقتى دامىعان قازاق جەرىنىڭ باتىس ايماعىندا ءپىشىنى كەسىلگەن المۇرتقا ۇقساس قاۋاق دومبىرا كەڭ تاراعان. ونىڭ پەرنە سانى 12-16 بولىپ كەلەدى. بۇل وڭىرگە ءتان ءداستۇرلى كەڭ تىنىستى توكپە كۇيلەر وسى دومبىرامەن اتقارىلعان. ەكىنشى ءتۇرى – قازاق جەرىنىڭ ورتالىعى مەن شىعىسىنا ءتان، شاناعى ۇلكەن كۇرەك پىشىندەس، موينى قىسقا، 7-11 پەرنەدەن تۇرعان قالاق دومبىرا. كەلەسى ءبىر ءتۇرى – وڭتۇستىك پەن جەتىسۋدا كەڭ تارالعان موينى قىسقا، بۇرىشتارى تىك، 7-9 پەرنەلى بولىپ كەلەتىن دومبىرا. حح عاسىردىڭ ورتا شەنىندە قالىپتاسقان قوعامدىق مادەني ۇدەرىستەرگە بايلانىستى قاۋاق دومبىرانى جامبىل دومبىرا، ال قالاقشا دومبىرانى اباي دومبىرا دەپ اتاۋ ەل اراسىندا قولدانىسقا ەنىپ كىرىگىپ كەتتى.
ءبىز وسىناۋ قاسيەتتى جادىگەرلەردى جاستارعا ناسيحاتتاۋدان جالىقپايمىز. ياعني بۇل اسپاپتاردى ءبىز تەك قانا مۋزەي سورەسىنە جايعاستىرىپ قانا قويماي، سول اسپاپتاردىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارىمەن شاعىن كونسەرتتىك زالىمىزدا شىعارماشىلىق كەشتەر ۇيىمداستىرامىز. اۆتورلار تۋرالى تىڭ ماعلۇماتتار جيناپ ۇسىنىپ وتىرامىز. كوپتىڭ ىقىلاسى ەرەكشە. دەمەك، ءبىز اتقارار جۇمىس ءالى الدا دەپ بىلەمىن.
قامبارحان تۋرالى اڭىز
ءداستۇرلى ورتادا دومبىرانىڭ قالاي پايدا بولعانى تۋرالى اڭىزداردىڭ بىرنەشە نۇسقاسى بار. سولاردىڭ ءبىرى دومبىرا جاساۋشى قامبارحان جايىنداعى اڭىز.
ەرتەدە قامبارحان دەگەن اڭشى جىگىت سويىلعان اڭنىڭ ىشەگىن اعاش باسىنا لاقتىرا سالادى. شۇباتىلعان ىشەك ءبىر بۇتاقتان ەكىنشى بۇتاققا ءىلىنىپ، كەرىلىپ قالادى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە قامبارحان سول جەردەن ءوتىپ بارا جاتسا، قۇلاعىنا ەرەكشە ءبىر جاعىمدى اۋەن، قۇيقىلجىعان ءۇن ەستىلەدى. جان-جاعىنا قاراسا، ءبىر بۇتاقتان ءبىر بۇتاققا كەرىلىپ قالعان قوس ىشەك جەل سوقسا، ىزىڭداپ قويا بەرەدى ەكەن. اڭشى جىگىت الگى اعاشتى كەسىپ الىپ، شاۋىپ، جونىپ دومبىرا جاساعان ەكەن دەسەدى.
دومبىرا ءداستۇرلى ورتانىڭ ىشەكتى، كوپ پەرنەلى ۇلتتىق اسپابى. عاسىرلار بويى قازاقتىڭ مۇڭى مەن شەرىن تارقاتىپ، كوڭىلىن جەڭىسىندە شارىقتاتىپ، جەڭىلىسىندە دەمەگەن، تاريحى، سالت-ساناسى مەن تانىمى ساقتالعان.
ەرتەدە دومبىراعا ۇقساس ەكى-ۇش ىشەكتى «تاڭبۋرا» دەپ اتالاتىن ساز اسپابىن ءابۋ ناسىر ءال-فارابي جاساعان دەگەن دەرەكتەر بار. ونىڭ پەرنەلەرىنىڭ سانى بەسەۋ بولعان، باسىنىڭ ءبىر جاعىندا ەكى قۇلاعى، تومەندە ىشەكتەر ءۇشىن كەتىگى بار تيەك ورنالاسقان دەپ سۋرەتتەلەدى. تاڭبۋرا جەتىلدىرىلىپ، بەرتىن كەلە دومبىرالارعا ۇلاسقان دەيدى كەيبىر مۋزىكاتانۋشىلار.
دومبىرادا دىبىس شىعارۋ قىزمەتىن اتقاراتىن ىشەك قوي-ەشكىنىڭ اششى ىشەكتەرىنەن شيراتىلىپ جاسالادى. ول ءۇشىن اششى ىشەكتى قىرىندىسىنان تازارتىپ، تۇزدى سۋعا سالىپ قويادى. كەپكەننەن كەيىن ىشەكتى ەكى اسىقتىڭ اراسىنا (ونى «اقجىگىت» دەپ اتايدى) سالىپ ىسقىلاپ، تۇيىرپەكتەرىن سىندىرادى.
جاسالۋىنا، تۇرىنە، شەك سانىنا، دىبىسىنا قاراي دومبىرانىڭ قوس ىشەكتى؛ ءۇش ىشەكتى؛ ءتورت ىشەكتى؛ قالاقشا؛ قۋىس مويىن؛ تۇمار؛ قوسساز؛ قاۋاق؛ ابىز؛ كەنەي؛ ۇزبەلى؛ قوزىقۇيرىق؛ قۇراما؛ ومىرالى؛ شىڭكىلدەك؛ شاپپا؛ سانا؛ جەلبەزەكتى؛ ۇشەم؛ ءىشى ىشەكتى؛ كەڭ شاناقتى؛ بۇكتەمەلى؛ امبەباپ؛ تەگەشىكتى دومبىرا دەپ اتالاتىن تۇرلەرى بار.
سونىمەن قاتار، دومبىرا تاعىلعان اشەكەيگە جانە سىرت پىشىنە بايلانىستى ۇكىلى، قوڭىراۋلى، شاشاقتى، قوڭىر، قىزىل نەمەسە قارا دومبىرا دەپ تە اتايدى.
ءۇش ىشەكتى دومبىرا
دومبىرا كوشپەلى ورتادا كەڭ تارالعان اسپاپ رەتىندە كەز كەلگەن قازاققا قولجەتىمدى بولاتىنداي، ءاربىر ورىنداۋشىنىڭ ەستەتيكالىق تالعامى مەن جاسى، جىنىسى، داۋىسى، كاسىبي شەبەرلىگىنە جانە ت.ب. بايلانىستى جاسالىپ، جەتىلدىرىلىپ وتىرعان. جاس بالالارعا ءبىر نەمەسە ەكى ىشەكتى جالپى ۇزىندىعى 45-50 سم، ەنى 8-10 سم بولاتىن شىڭكىلدەك دەپ اتالاتىن شاعىن دومبىرا ءتۇرى جاسالادى. ال جەتكىنشەكتەر مەن ايەلدەرگە ارنالعان دومبىرا شاعىن، موينى جىڭىشكە ءارى قىسقالاۋ، داۋىسى نازىك كەلەدى.
جاسالۋ ءتۇرى قوس ىشەكتى دومبىرامەن بىردەي ءۇش ىشەكتى دومبىرانىڭ ايىرماشىلىعى تەك ىشەك سانىنىڭ ۇشەۋ بولۋىندا عانا. ءۇش ىشەكتى دومبىرانىڭ ءاربىر ىشەگىن ءداستۇرلى كۇيشىلىك مەكتەبىنىڭ شەبەرلەرى كۇي ورامدارىنا وراي جەكە-جەكە تەرىپ شەرتەدى. حالىق اراسىندا دومبىرانىڭ قۋىس موينى مەن شاناعىنىڭ ىشىنە بويلاي قوس ىشەك تارتىلاتىن «ءىشى ىشەكتى دومبىرا» دەپ اتالاتىن ءتۇرى دە بار.
دومبىرا جاساۋعا ۇيەڭكى، الما، المۇرت، دولانا، ورىك سىندى اعاشتار تاڭدالادى. جۇمساق اعاشتان جاسالعان دومبىرا داۋىسى «مىڭقىلداق» بولىپ كەلەدى دەپ، قاراعاي، قاراعاش، بالقاراعاي سياقتى تىعىز اعاشتاردان دا شاۋىپ جاساعان. دومبىرا بولشەكتەرىن جاسايتىن اعاشتاردى جارىلماۋ ءۇشىن قىزىپ جاتقان كوڭگە سالىپ جىبىتكەن نەمەسە ىستىق قولامتاعا سالىپ مورلاعان. قانىق تۇزدى سۋعا سالىپ قايناتقان.
دومبىرا جاساۋدىڭ ەرتەدەن ەكى ءداستۇرلى جولى قالىپتاسقان. ونىڭ ءبىرى – ءبۇتىن اعاشتان بىتەۋ دومبىرا شابۋ. ال ەكىنشى ءتۇرى – بىرنەشە اعاشتان قۇراستىرىلاتىن قۇراما دومبىرا شابىلعان دومبىراعا قاراعاندا جەڭىل جاسالادى. حح ع. ورتا شەنىنەن كەيىن قولعا الىنا باستاعان قۇراما دومبىرانىڭ بۇل ءتۇرىنىڭ بولشەكتەرى جەكە-جەكە دايىندالىپ، جەلىمدەلىپ، ارنايى جاسالعان قالىپتىڭ كومەگىمەن قۇراستىرىلادى.
وسى مالىمەتتەردىڭ ءبارىن مۋلتيمەديالىق ءداستۇرلى مۋزىكا ورتالىعىنىڭ ەكسكۋرسوۆودى جەتكىنشەكتەرگە دە، تۋريستەرگە دە جەتكىزىپ وتىرادى.