ادەتتە «كوك قان» دەگەن تىركەس اقسۇيەك، تەكتى، جوعارى مارتەبەلى ادامدى سيپاتتاۋ ءۇشىن قولدانىلادى. ءبىراق نەلىكتەن كوك ءتۇس؟ نەلىكتەن اق، جاسىل نەمەسە باسقا ەمەس؟ مۇنىڭ ءمانىن Aqshamnews.kz ءتىلشىسى انىقتاپ كوردى.
تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا، «كوك قان» – ادامزات مادەنيەتىندە ەجەلدەن تەكتىلىكتىڭ، اسىل تۇقىمنىڭ بەلگىسى رەتىندە قولدانىلىپ كەلگەن ۇعىم. بۇل اتاۋ، اسىرەسە ەۋروپا ەلدەرىندە، سونىڭ ىشىندە يسپانيادا شىققان دەگەن بولجام بار. ونداعى اقسۇيەك اۋلەتتەر وزدەرىنىڭ شىققان تەگىن وزگەلەردەن ايرىقشا كورسەتۋ ءۇشىن تەرىسىنەن كوكشىل قان تامىرلارىن كورسەتىپ، «وزدەرىنىڭ قانى باسقا» دەگەندى مەڭزەگەن. ونداعى اقسۇيەك ادامداردىڭ تەرىسى وتە اشىق بولعاندىقتان، ولاردىڭ دەنەسىندەگى كوگىلدىر قان تامىرلارى بىلەۋلەنىپ ايقىن كورىنىپ تۇرعان. بۇل، ءبىر جاعىنان، كۇن استىندا جۇمىس ىستەمەگەن، قاراپايىم حالىقتان ەرەكشەلەنەتىن تاپتىڭ بەلگىسى سانالعان.
قان نەگە ءارتۇرلى ءتۇستى بولادى؟
قاننىڭ ءتۇسى – ونىڭ وتتەگىنى تاسىمالداۋشى اقۋىزدارىنا بايلانىستى. ادامداردا بۇل ءرولدى گەموگلوبين اتقارادى. ول تەمىر يونىنا نەگىزدەلگەن جانە سونىڭ ارقاسىندا قان قىزىل تۇسكە يە بولادى.
ال تابيعاتتا كەيبىر جانۋارلاردا قاننىڭ ءتۇسى وزگەشە بولۋى مۇمكىن. مىسالى، ورمەكشىلەر، شاياندار، وسمينوگتار، كالمارلار مەن باسقا دا تەڭىز جاندىكتەرىندە وتتەگىنى گەموسيانين تاسىمالدايدى. بۇل اقۋىز مىسقا نەگىزدەلگەن، سول سەبەپتى ولاردىڭ قانى كوگىلدىر نەمەسە كوك ءتۇستى بولادى.
ادامدا كوك قان بولۋى مۇمكىن بە؟
دارىگەر مامانداردىڭ پىكىرىنشە، ادامدا دا سيرەك جاعدايلاردا كوگىلدىر ءتۇستى قان كەزدەسۋى مۇمكىن. بۇل، نەگىزىنەن، مەتگەموگلوبينەميا نەمەسە سۋلفگەموگلوبينەميا سياقتى پاتولوگيالىق قۇبىلىستارعا بايلانىستى.
مىسالى:
- مەتگەموگلوبينەميا كەزىندە گەموگلوبين وزگەرىپ، وتتەگىنى دۇرىس تاسىمالداي المايدى. قاننىڭ ءتۇسى قويۋ كوكشىلگە اينالادى، ال ادام اعزاسىندا وتتەگى جەتىسپەۋشىلىگى بايقالادى.
- سۋلفگەموگلوبينەميا كەزىندە گەموگلوبين قۇرامىنا كۇكىرت قوسىلىپ، قان جاسىل تۇسكە اينالۋى مۇمكىن. مۇنداي جاعداي دارىلىك زاتتاردىڭ (مىسالى، ميگرەنگە قارسى پرەپاراتتار) اسەرىنەن تۋىنداۋى مۇمكىن.
كيانەتيكتەر دەگەن كىمدەر؟
كەيبىر زەرتتەۋلەر بويىنشا، الەمدە قانىندا تەمىردىڭ ورنىنا مىس باسىمىراق 7000-عا جۋىق ادام بار. بۇل ادامداردى كيانەتيكتەر دەپ اتايدى (لاتىنشا cyanea – كوگىلدىر).
ولاردىڭ قانى قىزىل ەمەس، كوبىنە كوگىلدىر نەمەسە كۇلگىن-كوك ءتۇستى بولىپ كەلەدى. قىزىعى، مۇنداي قان دا وتتەگىنى تاسىمالداي الادى، ءبىراق وزگەشە تۇسكە يە.
عالىمداردىڭ كەيبىرى مۇنى ەۆوليۋسيالىق بەيىمدەلۋ دەپ تۇسىندىرەدى: ەرەكشە قان قۇرامى جۇقپالى اۋرۋلارعا توزىمدىلىكتى ارتتىرۋى مۇمكىن، سەبەبى كوك ءتۇستى قان تەزىرەك ۇييدى. الايدا بۇل قاسيەت تۇقىم قۋالامايدى – كيانەتيكتەردىڭ بالالارىنىڭ قانى قالىپتى قىزىل بولادى.
مىس دەنەگە وتە باياۋ سىڭەتىن ەلەمەنت. ەگەر ەرەسەك ادامنىڭ اعزاسىندا ونىڭ مولشەرى شامادان تىس كوپ بولسا دا، اسەر ەتپەيدى. ءبىراق قۇرساقتاعى بولاشاق سابيگە اسەر ەتۋى ابدەن مۇمكىن ەكەن.
مەديسينادا جاسىل قان دا كەزدەسەدى
مۇنداي جاعداي كانادادا تىركەلگەن. 42 جاستاعى ەر ادامعا وتا جاساۋ كەزىندە دارىگەرلەر ونىڭ قانىنان جاسىل ءتۇستى سۇيىقتىق اعىپ جاتقانىن كورەدى. تالداۋ ناتيجەسىندە بۇل سۋلفگەموگلوبينەميا ەكەنى انىقتالعان.
دارىگەرلەردىڭ پىكىرىنشە، بۇل – ۇزاق ۋاقىت بويى سۋماتريپتان اتتى ءدارىنى قولدانۋدىڭ سالدارى. ونىڭ قۇرامىنداعى سۋلفوناميد توبى قانمەن ارەكەتتەسىپ، ءتۇسىن وزگەرتەدى.
قازاقتاعى «اقسۇيەك» تۇسىنىگى
قازاق قوعامىندا تەكتىلىكتى قان تۇسىنە قاراپ ەمەس، ادامنىڭ تەگىنە، شىققان رۋىنا، اتاسىنا قاراپ باعالاعان. ءبىر قىزىعى، ءبىزدىڭ قازاق قوعامىندا دا مۇنداي الەۋمەتتىك جىكتەلۋ بولعان جانە ول ەل اراسىندا «كوك قان» ەمەس، «اقسۇيەك»، «تەكتى»، «تورە»، «قوجا»، «سەيىت» دەگەن تۇسىنىكتەرمەن كەڭ تارالعان.
- اقسۇيەك – حان-سۇلتاندار مەن ءدىن يەلەرىنە بەرىلگەن اتاۋ.
- قاراسۇيەك – قاراپايىم حالىق.
- سارىسۇيەك – تۋىسقان، قۇداندالى بايلانىس ارقىلى ورتا تاپ وكىلى.
اقسۇيەك اتانۋ ءۇشىن شەجىرە، تەكتىلىك، ءبىلىم، ءدىن جولىنداعى ابىروي ماڭىزدى بولعان. بۇل ۇعىم قازاقتىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمىنداعى ەليتانىڭ بەينەسىن كورسەتەدى.
«كوك قان» – تاريحتا تەكتىلىكتىڭ كوركەم سيمۆولى بولسا دا، عىلىمدا ول ناقتى فيزيولوگيالىق جانە پاتولوگيالىق قۇبىلىستارمەن بايلانىستى.
تابيعاتتا قاننىڭ كوك، جاسىل، كۇلگىن تۇستەرى كەزدەسەدى – بۇل اقۋىز بەن مەتالل قۇرامىنا بايلانىستى.
ادامداردا كوك نەمەسە جاسىل قان – سيرەك گەنەتيكالىق ەرەكشەلىكتەر نەمەسە اۋرۋ بەلگىلەرى.
سوندىقتان «كوك قاندى ادام – تەكتى» دەگەن تۇسىنىك – مادەني اڭىزعا عانا نەگىزدەلگەن.