اقش پەن جۇڭگو قارىم-قاتىناسىن نە كۇتىپ تۇر؟
وتكەن اپتادا امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى ەنتوني بلينكەن قىتايدا ءۇش كۇندىك ساپاردا بولىپ قايتتى. بلينكەن ساپارى الەم اقپارات قۇرالدارى باسا نازار اۋدارعان تاقىرىپتىڭ ءبىرى بولدى. شامالاۋىمىزشا، بۇل ديپلوماتيالىق الماسۋ جانە ونداعى كەلىسسوزدەر اۋانى بەلگىلى تاريحي سيپاتقا يە. ءتىپتى، الداعى بىرەر جىلدىڭ جۇزىندەگى اقش – جۇڭگو قارىم-قاتىناسىنا جانە جاھاننىڭ گەوساياسي بەت-بەينەسىنە دە ءوز بەدەرىن سالۋى مۇمكىن. وزىمىزبەن ىرگەلەس شىعىس كورشىمىزدەگى جانە الەمدەگى كوشباسشى دەرجاۆا ورتاسىنداعى مۇنداي ەلەۋلى وقيعالاردان ءبىز دە نازاردى ءبولىپ اكەتە المايمىز. ويتكەنى، اتاپ وتكەنىمىزدەي، بۇل وقيعا الداعى جاھاندىق جاعدايعا، سونىڭ ىشىندە بىزگە دە ءوز اسەرىمەن قاتىستى بولماق.
كەلىسىمسىز اياقتالعان كەلىسسوز
اق ءۇيدىڭ باس ديپلوماتىنىڭ ساپارى كەزىندە جۇڭگو ءتوراعاسى سي سزينپين مەن سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ۆان يمەن جوعارى دەڭگەيدەگى كەزدەسۋلەر وتكىزدى. ءار ەلدىڭ ساراپشىلارى بۇل جوعارى دەڭگەيدەگى كەلىسسوز كەزدەسۋلەرىنىڭ ءمانى مەن ناتيجەسىن وزدەرىنشە ءتۇسىندىرىپ جاتىر. قالاي دەگەن كۇندە دە، امەريكا قۇراما شتاتتارى مەن جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى اراسىنداعى ەڭ نەگىزگى ماسەلەلەر سول كۇيىندە كەلىسىمسىز قالىپ قويدى. وسىدان بەيجىڭ مەن ۆاشينگتوننىڭ بۇل كەلىسپەۋشىلىكتەردى شەشۋى مۇلدە قيىنداپ كەتكەنىن بايقايمىز.
بلينكەن ساپارىنىڭ سوڭىندا وتكىزگەن باسپا ءسوز مالىمدەمەسىندە كەلىسپەۋشىلىكتەر تۋرالى انىعىراق ايتتى. ونىڭ سوزىنشە، اقش-تىڭ باستى الاڭداۋشىلىقتارى مىنالار: قىتايدىڭ ارتىق قۋاتقا ۇمتىلىسى جاھاندىق ەكونوميكاعا اسەر ەتۋى مۇمكىن، سونىمەن قوسا قوس تاراپ وڭتۇستىك جۇڭگو تەڭىزى مەن تايۆان بۇعازىنا قاتىستى داۋلار بويىنشا پىكىر بىرلىگىندە ەمەس. بۇنىڭ سىرتىندا اقش رەسەيدىڭ قورعانىس ونەركاسىپتىك بازاسىن جۇڭگو تولىقتىرىپ وتىر دەپ سانايدى. بىلايشا ايتقاندا، اسكەري جانە ازاماتتىق ماقساتتا قولدانىلاتىن ونىمدەردى مولىنان ەكسپورت ەتۋى ۆاشينگتون ءۇشىن ۋكراينداعى سوعىستا رەسەيگە قولداۋ بىلدىرگەنى دەپ قابىلدانۋدا.
سونداي-اق، بلينكەن ءوز ىقپالىن پايدالانىپ، قىتايدى يران مەن سولتۇستىك كورەيانى كەلىسسوزگە تارتۋدا ارااعايىندىق جاساۋعا دا شاقىرعان. اسىرەسە، پيوڭياڭنىڭ (پحەنيان) ءقاۋىپتى زىمىران سىناقتارىن توقتاتىپ، كەلىسسوز ۇستەلىنە كەلۋگە دەلدالدىق ەتۋگە شاقىرعان. ءبىراق بۇعان قاتىستى تاراپتاردىڭ كەلىسىمگە كەلگەنى تۋرالى مالىمەت جوق. تاراپتار قىتايدىڭ تومەن باعاداعى ەكسپورتتىق ونىمدەرى، تايۆان بۇعازى مەن وڭتۇستىك جۇڭگو تەڭىزىنىڭ قاۋىپسىزدىگى سياقتى داۋلى ماسەلەلەردە مۇلدە كەلىسە المادى.
بەيجىڭنىڭ پوزيسياسى
تۋراسىندا بلينكەن ساپارى قارساڭىندا جۇڭگو – اقش قارىم-قاتىناسى جۇڭگو اقپارات كەڭىستىگىندە دە كوپتەپ تالقىلاندى. قىتايلىق كوپتەگەن ساراپشىلاردىڭ ماسەلەگە قاتىستى پىكىرى ۇدايى جاريالانىپ وتىردى. كەيبىرى كەلىسىمگە كەلۋدى جاقتاسا، كەيبىرى قىتايلىق مۇددەنى تاباندى قورعاپ، «ءوز ورنىن بەكەمدەۋ كەرەك» دەگەن كوزقاراستاردى دا ۇسىندى. ءتىپتى، بۇدان جارتى عاسىر بۇرىن ماو سزەدۋننىڭ اقش-پەن مامىلەگە قاتىستى ۇستانىمى دا سول ەلدىڭ ينتەرنەت كەڭىستىگىن كەڭ شارلادى. وندا «اقش-پەن قارىم-قاتىناس جاساعاندا، جول بەرۋگە مۇمكىندىك بولسا نەمەسە جول بەرمەۋگە مۇمكىندىك بولماسا، وڭتايلى ءساتتى يگەرۋ كەرەك. اقش ۇستەمدىك جاساپ، ورىنسىزدىق تانىتقان كەزدە جول بەرۋگە بولمايدى. قۇر بوپسالاپ، ءدوڭ ايبات كورسەتكەن كەزدە جول بەرۋگە بولمايدى. ەش ناتيجە بەرمەيتىن جاعدايدا جول بەرۋگە بولمايدى. ەگەر جول بەرەتىن جاعدايدا تۇبەگەيلى وڭ وزگەرىس اكەلەتىن بولۋى كەرەك»، – دەگەن ماو.
كەزەكتى كەلىسسوز كەزىندە بەيجىڭ ۇستانىمى بۇدان تىم الشاق بولماعانىن كورۋگە بولادى. قىتايدىڭ رەسمي اقپارات قۇرالدارى حابارلاعانداي، كەزەكتى كەلىسسوز كەزىندە جۇڭگو ءتوراعاسى سي سزينپين «اقش پەن جۇڭگو ءوزارا تابىستى بايلانىسقا قول جەتكىزۋى كەرەك»، «بىر-بىرىنە زيان تيگىزبەۋ نەگىزىندە، قاتال باسەكەلەستىكتەن گورى ايىرماشىلىقتاردى ساقتاپ وتىرىپ، ورتاق ءتىل تابىسۋى ءتيىس» دەگەن كوزقاراسىن ورتاعا سالعان. بۇعان قوسا، «ءبىر نارسەنى ايتىپ، باسقا نارسەنى ىستەمەي ءسوز بەن ىستە تاباندى بولۋى ءتيىس» دەگەن ۇستانىمىن بىلدىرگەن.
تاريحي تاڭداۋ جاساۋ كەزەڭى
بلينكەن ساپارىنان كەيىنگى اقش – جۇڭگو اراسىنداعى بەلگىسىزدىك ءبىر قىرىنان 1970 جىلدارداعى تاريحي كەزەڭگە ۇقسايتىنىن اڭعارامىز. ول كەزدە سوسياليستىك لاگەردىڭ كوش باسىنداعى كەڭەس وداعىمەن «قىرعيقاباق سوعىسىندا» تۇرعان اقش قىتايمەن مامىلەنى جاقسارتتى. بۇعان كەڭەس وداعى مەن جۇڭگو اراسىنداعى كەيبىر كەلىسپەۋشىلىكتەر دە مۇمكىندىك بەرگەنى بار. سول كەزدەگى جۇڭگو تارابىنىڭ تاڭداۋى سوسياليستىك لاگەردىڭ بەلگىلى دەڭگەيدە جارىلۋىنا جانە ماسكەۋدىڭ وقشاۋلانا تۇسۋىنە وزىندىك ىقپالى بولدى. بەيجىڭ ءۇشىن ءقازىر دە تارازىنىڭ ءبىر باسىندا ماسكەۋ، ەندى ءبىر باسىندا ۆاشينگتون تۇرعانداي. ءارى قكپ-نىڭ ەندىگى تاڭداۋى الداعى ۋاقىتتاعى اۋقىمدى گەوساياسي كەڭىستىككە ءوز ىقپالىن جاساۋى مۇمكىن. سەبەبى، اقش ديپلوماتى قىتايدىڭ رەسەيدى تاباندى قولداۋىنان باس تارتپاعان جاعدايدا قاتاڭ ەكونوميكالىق سانكسيالاردىڭ قابىلدانۋى مۇمكىن ەكەنىن ءوز مالىمدەمەسىندە اشىق ءبىلدىردى.
ارينە، اقش پەن جۇڭگو سىندى ءىرى دەرجاۆالار اراسىندا ءقازىر ساقتالىپ وتىرعان كەلىسپەۋشىلىكتەر كوپ. شەشۋگە كەلمەيتىن ماسەلەلەرى دە جەتەرلىك. ءبىراق ولاردا قارىم-قاتىناستىڭ وسىنداي قۇبىلمالى كەزەڭدەرىنە قاتىستى ءوزارا تۇسىنىك تە بار. سوندىقتان بۇل كەلىسپەۋشىلىك ەكى ەلدىڭ تولىق جاۋلاسۋعا اياق باسۋىنان حابار بەرمەيدى. بايقاعانىمىزداي، قوس تاراپ بىر-بىرىنە قاتاڭ ۇستانىمدارىن اشىق ءبىلدىرىپ وتىرسا دا بايلانىستى تۇراقتاندىرۋدى نەگىزگى ماقسات ەتۋدە.
اقيقاتىن ايتساق، تايۆان ماسەلەسى، ساۋدا سوعىسىنىڭ قايشىلىقتارى، وڭتۇستىك جۇڭگو تەڭىزى، جاڭا تەحنولوگيا سىندى ماسەلەلەردە تاراپتار ازىرگە كەلىسە المايتىنىن انىق تۇسىنەدى. ءدال سوعان ۇقساس ناتيجەسى بولسا دا جوعارى دەڭگەيدە كەلىسسوز الماسۋلارىن جۇرگىزىپ وتىرۋى قاجەت ەكەنىن دە جاقسى تۇسىنەدى. بىلايشا ايتقاندا، ورتاداعى كەلىسپەۋشىلىكتەر اسقىنىپ، سوڭى اۋقىمدى جانجالعا ۇلاسۋىنان قوس تاراپ تا بىردەي قايمىعادى. بۇعان قاراپ بلينكەننىڭ ءساتسىز ساپارى اقش – جۇڭگو اراسىنداعى شەشۋشى كەلىسسوز ەمەس دەي الامىز. الداعى ۋاقىتتا قوس تاراپتىڭ قانداي قارىم-قاتىناس كۇيىنە ءوتۋى ۆاشينگتون مەن بەيجىڭ قادامدارىنان تىس رەسەي، ەۋروپا، يران، سولتۇستىك كورەيا، ناتو سىندى ەلدەر مەن ۇيىمداردىڭ ىس-ارەكەتتەرىنە دە بايلانىستى بولۋى مۇمكىن.