رەسمي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، بۇگىندە ەلىمىزدە اتا-انا قامقورلىعىنسىز قالعان 22 مىڭنان استام بالا بار كورىنەدى. ولار، سايكەسىنشە، بالالار ۇيلەرى مەن ينتەرناتتاردا تاربيەلەنۋدە. جۋىردا ءماجىلىستىڭ جالپى وتىرىسىندا جەتىم جانە قامقورشىسىنان ايىرىلعان بالالار ماسەلەسى قوزعالدى.
اتالعان جايتتى ءسوز ەتكەن دەپۋتات ەربولات ساۋرىقوۆ قازاقستاندا بالا اسىراپ العىسى كەلەتىندەر سانى جىل سايىن كوبەيىپ كەلە جاتقانىنا توقتالدى. ول سونداي-اق اسىراپ الىنعان جەتكىنشەكتەردى بالالار ۇيىنە قايتارۋ كورسەتكىشىنىڭ دە ازايماي تۇرعانىنا دا نازار اۋدارتتى. ايتۋىنشا، ماسەلەن، كەيىنگى 5 جىلدا قايتارىلعان بالالار سانى 64 پايىزعا وسكەن. 2020 جىلى 160 بالا، 2021 جىلى – 197، ال 2022 جىلى 217 جەتكىنشەك بالالار ۇيىنە قايتارىلعان.
بۇل جاعدايدى وقۋ-اعارتۋ ۆيسە-مينيسترى ەدىل وسپان دا راستادى. الايدا بۇل كورسەتكىشتىڭ نە سەبەپتى ءوسىپ وتىرعانىن تاپ باسىپ ايتۋ قيىن. بۇل رەتتە، ءقازىر پارلامەنتتە بالالاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ تۋرالى زاڭ جوباسى قارالىپ جاتقانى ءمالىم. اتالعان قۇجات اياسىندا كاسىبي اسىراپ الۋشى وتباسى ينستيتۋتى ەنگىزىلەتىنى، ماسەلەنى شەشۋگە مۇنىڭ سەپتىگى ءتيۋى مۇمكىن ەكەندىگى ءۇمىت ۇيالاتادى.
وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگى ۇسىنعان جوباعا سايكەس، كاسىبي اسىراپ الۋشى وتباسى، ول – تاۋلىك بويى قىزمەت ەتەتىن بالاباقشا ءتارىزدى قۇرىلىم دەۋگە بولادى. جەتىم، اتا-انا قامقورلىعىنسىز، قاراۋسىز جانە پاناسىز قالعان نەمەسە قيىن جاعدايعا تاپ بولعان جەتكىنشەكتەر بىرنەشە اپتادان بىرنەشە ايعا دەيىن كاسىبي وتباسىعا بەرىلەدى. ارى قارايعى مارتەبەسى انىقتالعانشا نەمەسە اسىراپ الۋعا ىقىلاستى جاندار تابىلعانشا، بالا كاسىبي اسىراپ الۋشى-تاربيەشى قامقورلىعىندا بولادى. ول ءۇشىن ۇكىمەتتەن 70 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش كولەمىندە ارنايى جالاقى دا قاراستىرىلادى. وعان قوسا، ءار بالانىڭ قاجەتتىلىگىنە ايىنا 10 اەك شاماسىندا قارجى بولىنەدى. كاسىبي وتباسى اتانۋعا ۇمىتكەرلەرگە قويىلاتىن ارنايى تالاپتار دا جوق ەمەس جانە ولار بىرنەشە كەزەڭنەن تۇراتىنىن ايتا كەتكەن ءجون. ال ۋاقىتشا اسىراپ العان اتا-انا بالانى ارى قاراي دا قامقورلىعىنا العىسى كەلسە، ول ارەكەتىن اسىراپ الۋدىڭ بۇگىنگى تاڭداعى قولدانىستاعى، ياعني پاتروناتتىق، اسىراپ الۋشى وتباسى جانە قامقورشىلىق سياقتى ءۇش ءتۇرىنىڭ بىرىنە سۇيەنىپ راسىمدەي الادى.
جالپى، ەلىمىزدەگى بالا اسىراپ الۋ توڭىرەگىندە قالىپتاسقان جاعداي كوڭىل كونشىتپەيدى. الەۋمەتتىك جەلىدەگى، ەل اراسىنداعى اڭگىمەلەرگە قاراعاندا، اسىراپ الۋشىلاردىڭ دەنى بالالاردى ءتيىستى مەكەمەلەردەن قۇددى بازاردا جۇرگەندەي تاڭداپ، تالعاپ الادى. الىپ كەتكەننەن كەيىن جۇرە كەلە دەنساۋلىعىنان قانداي دا ءبىر كىنارات بايقالسا، ەمدەتىپ، ساۋىقتىرۋدىڭ ورنىنا، بالانى كەرى قايتارىپ بەرىپ، قۇتىلۋعا اسىعادى. بۇل جاڭا وتباسىعا باۋىر باسىپ، ۇيرەنىسە باستاعان بالا پسيكيكاسىنا اۋىر تيەرى انىق. ال جاڭا زاڭ جوباسى بويىنشا كاسىبي وتباسى بالالاردى تاڭداپ المايدى جانە قالاعان ۋاقىتىندا كەرى قايتارا سالمايدى. ياعني كاسىبي اسىراپ الۋشى وتباسى قۇرىلىمى جەتكىنشەكتەردىڭ جانى جارالانباۋىنا، جايلى ورتادا، لايىقتى تالىم-تاربيە الىپ وسىپ-جەتىلۋىنە جاعداي تۋعىزۋعا مۇددەلى.
وسى ورايدا، تاعى ءبىر ماسەلەگە توقتالا كەتۋ ارتىقتىق ەتپەيدى. ەستەرىڭىزدە بولسا، 2000 جىلداردىڭ باسىندا شەتەلدىكتەردىڭ، ونىڭ ىشىندە امەريكالىقتاردىڭ قازاقستاننان بالا اسىراپ الۋعا قۇلشىنىسى ارتىپ كەتتى. ەلىمىزدەگى جەتىمدەر ۇيلەرىنىڭ دەنى مۇحيت اسىپ كەلگەندەرگە ەسىگىن ايقارا اشىپ، تالاي قاراكوزدى وپ-وڭاي جەتەكتەتىپ جىبەردى.
ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 1998 جىلدان باستاپ، 2013 جىلعا دەيىن شەتەلدىكتەر قازاقستاننان 8000 بالا اسىراپ الىپتى جانە ولاردىڭ 6000-ىن امەريكالىقتار اكەتىپتى. ال ەندى سولار بىزدەن بالا اسىراپ الۋعا نەگە قۇمارتتى، جەتىمدەر ۇيلەرى مەن قامقورلىقسىز، قاراۋسىز قالعان بالالار ولاردا جوق پا دەسەك، مۇنىڭ ارتىندا ۇلكەن ماسەلە بار ەكەن.
اقش زاڭى بويىنشا، ەگەر اتا-انا، نەمەسە اناسى بالادان باس تارتىپ، ونى ءتيىستى ورىندارعا مالىمدەسە، ارنايى اگەنتتىك وعان بالا اسىراپ الۋشىنى تابۋعا كومەكتەسەدى ەكەن. وندا دا بالانىڭ قانداي وتباسىدا تاربيەلەنەتىنىن تۋعان اناسى شەشەدى جانە بالانى ءوزى تاربيەلەۋگە قابىلەتتى بولىپ سانالسا، پەرزەنتىن كەز كەلگەن ۋاقىتتا قايتارىپ الا الادى. ياعني امەريكاداعى بالا اسىراپ الۋعا باستى كەدەرگى دە وسى – «انالىق قۇقىق» كورىنەدى. مىسالى، اسىراپ العان اتا-انا قالاي دەگەنمەن دە بالاعا ۇيرەنىسىپ قالادى، ال كەز كەلگەن ۋاقىتتا ونى قايتارىپ بەرۋى مۇمكىن ەكەنىن بىلە تۇرا، قالاي ونداي قادامعا بارادى؟! سونداي-اق، اسىراپ العان اتا-انا اسىرەسە بالانىڭ قانداي دا ءبىر سىرقاتى بولسا، وعان كوپ اقشا شىعىنداپ، ەمدەتەدى، باعىپ-قاعادى. ءسويتىپ الپەشتەپ وتىرعان پەرزەنتىنەن كىم اياقاستى ايىرىلىپ قالعىسى كەلەدى؟! سوندىقتان ءوز ەلىنەن ەمەس، بالانى ىزدەۋى، سۇراۋى بولمايتىن وزگە ەلدەن العان، ارينە، تىنىش.
دەگەنمەن، ونى اركىمنىڭ قالتاسى كوتەرە بەرمەيدى. ءسويتىپ، امەريكانىڭ ءوز ىشىنەن دە بالا اسىراپ الاتىندار بار. ءبىراق ولار «تاربيەلەۋشى، كۇتۋشى، قامقورشى» ەسەبىندە بولاتىن كورىنەدى ءارى سونداي اتا-انانىڭ وزىنە قويىلاتىن تالاپ وتە قاتاڭ. مىسالى، ارناۋلى قىزمەت ورنىنان باراتىن تەكسەرۋشى ولاردىڭ ءبىرى ۇيدە بالانىڭ كوزىنشە ىشىمدىك ءىشىپ وتىرعانىن نەمەسە فۋتبولكاسىز، كەۋدەسى جالاڭاش جۇرگەنىن كورسە «قامقورشىلىق» قۇقىنان ايىرۋى عاجاپ ەمەس. الەۋمەتتىك قىزمەتكەر مۇنى بىردەن «بالاعا جاسالعان جاعىمسىز پسيحولوگيالىق قىسىم» دەپ ەسەپتەيدى. ەگەر وتباسىندا بىرەۋ شىلىم شەكسە نەمەسە استما، ديابەت سياقتى سوزىلمالى اۋرۋلارمەن اۋىراتىن بولسا دا، بالا اسىراپ الۋ مۇمكىندىگى شەكتەلەدى. سونداي-اق، ول وتباسىنىڭ بالا اسىراپ الا وتىرىپ، قانداي دا ءبىر ماتەريالدىق، قارجىلىق ماقساتتاردى كوزدەمەيتىنى ءجىتى تەكسەرىلەتىن كورىنەدى. بالا قۇقى شىن مانىسىندە قورعالاتىن ەلدەر، مىنە، وسىنداي بولسا كەرەك. ال جوعارىدا ايتقانىمىزداي، شەتەلدىكتەر بىزدەن اسىراپ الىپ كەتكەن جەتكىنشەكتەر قالاي وسىپ-جەتىلدى، ءبىز ولارعا قانشالىقتى ىزدەۋشى، سۇراۋشى بولا الدىق، مۇڭ-مۇقتاجىن، قۇقىن قورعاي الدىق پا؟!
ول – بولەك اڭگىمە جانە وتە شەتىن ماسەلە. ءبىز شەكارا اسىپ كەتكەن ورەندەردىڭ جوعىن جوقتاماق تۇگىلى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز ەلىمىزدەگى، ءوز جەرىمىزدەگى اسىراندى بالالار جاعدايىن رەتتەي الماي جۇرگەن جوقپىز با؟! ادەتتە، بىزدە بالا اسىراپ الۋ وتە قيىن، ماشاقاتى كوپ شارۋا دەپ ايتىلادى. ءبىراق بالانىڭ اسىراپ الىنعاننان كەيىنگى جاعدايى قالاي باقىلانادى، ولارعا قويىلاتىن تالاپتار قانداي، الەۋمەتتىك قىزمەت ورىندارى تاراپىنان ول قانشالىقتى قاداعالانادى؟! ول كوپشىلىككە بەيمالىم. مىنە، وسى جاعىن دا زاڭدىق تۇرعىدا ناقتىلاۋ وتە قاجەت.