جان ازىعى
بالالار ادەبيەتى – رۋحانيات الەمىندەگى ەڭ ماڭىزدى ءارى ەڭ جاۋاپتى سالالاردىڭ ءبىرى. ول – تەك بالانىڭ ءتىلىن دامىتۋ، سوزدىك قورىن بايىتۋ عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن ونىڭ جان دۇنيەسىن، دۇنيەتانىمىن، قيالىن قالىپتاستىراتىن قۋاتتى قۇرال.
كىشكەنتاي وقىرماننىڭ جاسى مەن تىلدىك دامۋ دەڭگەيىن ەسكەرە وتىرىپ جازىلعان ءاربىر شىعارما بالانىڭ ويىن دامىتادى، ىشكى الەمىنە جول اشادى. شىعارما ءتىلىنىڭ قاراپايىم، كوركەم ءارى ۇعىنىقتى بولۋى بالانىڭ وقيعا جەلىسىن جەڭىل ءتۇسىنىپ، وقىعانىن كوز الدىنا ەلەستەتۋىنە كومەكتەسەدى. كىتاپ – بالانىڭ ەڭ العاشقى ۇستازى، ەڭ سەنىمدى دوسى. سوندىقتان بالالار ادەبيەتىنە دەگەن جاۋاپكەرشىلىك – بولاشاق ۇرپاقتىڭ تاربيەسىنە دەگەن جاۋاپكەرشىلىكپەن پارا-پار. جازۋشىلاردىڭ جاقىندا ادەبي وتكەن جىل قورىتىندىسىندا بالالار ادەبيەتى ماسەلەسى كەڭىنەن ءسوز بولۋى دا – سونىڭ ءبىر ايعاعى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. جيىندا وسى توڭىرەكتە اڭگىمە قوزعاعان ەلدوس توقتارباي بۇل سالادا قوردالانىپ قالعان ءبىرقاتار تۇيتكىلدى جايتتاردى تىلگە تيەك ەتتى. ونىڭ ايتۋىنشا، ماسەلەنىڭ ەڭ وزەكتىسى – بالالار ادەبيەتى كىتابىن شىعارۋ بولىپ تۇر.
«مادەنيەت مينيسترلىگىندە بۇل سالا بويىنشا ەكى باعدارلاما بار، ەكەۋى دە كىتاپ شىعارۋ جانە ساتىپ الۋ ارقىلى باسپالارعا بەرىلەدى. ال باسپالار مەملەكەتتەن تەندەر العاننان كەيىن كىتاپتىڭ ارىپتەرىن كىشىرەيتىپ، سىعىمداپ، كولەمىن ازايتىپ شىعارادى. سونىڭ سالدارىنان ىشىندە نە سۋرەتى جوق، بەزەندىرىلۋى كوڭىلگە قونبايتىن دۇنيەلەر ۇسىنىلادى. ونداي كىتاپقا بالا تۇگىلى، ەرەسەك ادام دا قىزىعىپ قارامايدى. ءقازىر – ۆيزۋاليزاسيا زامانى، كليپتىك سانا كەزەڭى. كليپتىك سانامەن ويلايتىن بالانى كىتاپ بىرنەشە سەكۋند ىشىندە-اق قىزىقتىرىپ، بىردەن تارتۋى كەرەك. ال ەگەر كىتاپتىڭ سىرتقى مۇقاباسى تالعامسىز، دۇمبىلەز جاسالعان، ال ىشكى مازمۇنى تەك ماتىننەن عانا تۇرسا – ونداي كىتاپ كىمگە كەرەك؟ سوندىقتان بۇل ماسەلەگە ەرەكشە نازار اۋدارۋىمىز كەرەك» – دەيدى قالامگەر.
بالا قىزىعىپ وقۋى ءۇشىن كىتاپتا بەينەلى تىركەستەردىڭ قانىق بوياۋلى ءارى كوز تارتارلىقتاي سۋرەتتەرمەن ارلەنۋى، شىن مانىندە، ماڭىزدى. سونىڭ ارقاسىندا بالا وقيعانىڭ مازمۇنىن وڭاي قابىلداپ، ونى ۆيزۋالدى تۇردە ەلەستەتە الادى. قۋانىش، قورقىنىش، ساعىنىش، جاقسى كورۋ سياقتى سەزىمدەردىڭ ءبارىن بالا كىتاپ وقۋ ارقىلى باستان كەشىرەدى. كەيىپكەرلەردىڭ قۋانىشىن بىرگە ءبولىسىپ، ولاردىڭ ۋايىمىمەن بىرگە كۇيزەلەدى. وسىلايشا، ءوز ەموسياسىن تانۋعا، تۇسىنۋگە، باسقارۋعا ۇيرەنەدى. ياعني بالالار ادەبيەتىنىڭ باستى مىندەتىنىڭ ءبىرى دە – بالانىڭ ەموسيالىق ينتەللەكتىن قالىپتاستىرۋ، الەۋمەتتىك داعدىلارىن دامىتىپ، مورالدىق-ەتيكالىق قۇندىلىقتاردى بويىنا سىڭىرۋگە جول اشۋ ەكەنى داۋسىز.
«كىتاپتى باسىپ شىعارۋ ماسەلەسى تۇرعىسىنان العاندا، «كومپوزيتورلاردىڭ، ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ شىعارمالارىنداعى نوتالاردىڭ بەرىلۋى، بەزەندىرىلۋى كوركەمدىك تالاپقا ساي بولۋعا ءتيىس» دەگەن ەرەجە بار. تۋرا وسى تالاپ بالالار ادەبيەتى كىتاپتارىن باسىپ شىعارۋعا قاتىستى دا قويىلۋى كەرەك. بالالار ادەبيەتىن جالپى ادەبيەتپەن شاتاستىرۋعا بولمايدى. وعان ايرىقشا قاراپ، رەتتەۋ قاجەت»، – دەيدى ەلدوس توقتارباي.
اتالعان ماسەلەنى شەشۋدىڭ ءبىر جولى رەتىندە ول بالالار ادەبيەتى كىتاپتارىن شىعارۋدى پوليگرافيا سالاسىندا كوپ جىلدان بەرى تۇراقتى جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان «اتامۇرا»، «مەكتەپ»، «الماتىكىتاپ» سىندى سەنىمدى باسپالارعا عانا تاپسىرۋدى ۇسىندى. قالامگەر سونداي-اق: «ەگەر ءبىز بولاشاقتا قازاق ەلىن ۇلتتىق وقىرمانعا اينالدىرىپ، كىتاپ وقيتىن ەل، كىتاپ مادەنيەتىن قالىپتاستىرعان ينتەللەكتۋالدى ۇلت بولامىز دەسەك – ەڭ الدىمەن بالالار ادەبيەتى كىتاپتارىنىڭ ساپاسىنا، شىعۋىنا، مازمۇنىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولۋىمىز كەرەك»، – دەگەن دە ويىن جەتكىزدى.
ەلدوس توقتارباي بالالار جازۋشىلارىنىڭ يميدجىنە قاتىستى ماسەلەگە دە توقتالدى. قالامگەر سوزىنە جۇگىنسەك، «باسقانى ايتپاعاندا، جازۋشىلار وداعىنىڭ ءوز ىشىندە دە بالالار جازۋشىلارىنا لايىقتى كوڭىل بولىنبەي كەلە جاتقانى بايقالادى. مىسالى، «قازاق ادەبيەتى» گازەتى رەداكسيا القاسىنىڭ قۇرامىندا بىردە-بىر بالالار جازۋشىسى جوق. بالالار ادەبيەتىنە ۇلكەن ۇلەس قوسىپ جۇرگەن بايبوتا قوشىم نوعاي، اراسانباي ەستەن سىندى قالامگەرلەرىمىزدىڭ ەڭبەگى ەشكىمنەن كەم ەمەس. نەگە ولار ۇنەمى تاسادا قالىپ قويادى؟!». بالالار ادەبيەتى شىعارمالارى «پروستور» جۋرنالىندا ۇنەمى ناسيحاتتالىپ، جۇيەلى تۇردە جاريالانىپ جۇرگەنىن ايتقان ول: «جۇلدىز» جۋرنالىندا دا ارنايى ايدار اشىلىپ، بالالار ادەبيەتىنىڭ ۇزدىك شىعارمالارى تۇراقتى تۇردە جاريالانىپ تۇرۋى قاجەت ەكەندىگىنە توقتالدى.
ەلدوس توقتارباي بالالار جازۋشىلارىنىڭ ەسىمىن ۇلىقتاۋ ماسەلەسىندە دە سالعىرتتىق بارىن جەتكىزدى. «الماتىدا كرىلوۆتىڭ، چەحوۆتىڭ ەسىمىمەن اتالعان كىتاپحانالار بار. ولاردىڭ ەسىمى بەرىلگەن ادەبي، مادەني نىساندار رەسەيدىڭ وزىندە دە جەتىپ جاتىر. ال ءبىز اياداي الماتىدا ءوز جازۋشىلارىمىزدىڭ اتىن ءبىر كىتاپحاناعا بەرە الماي ءجۇرمىز. بۇل – رۋحاني سورلىلىق ەمەي، نەمەنە؟! مۇزافار الىمبايەۆ، وتەباي تۇرمانجانوۆ سياقتى قانشاما مىقتى بالالار جازۋشىلارى، كلاسسيكتەرىمىز بار. مۇزافار اتامىزدىڭ دا، وتەباي تۇرمانجانوۆتىڭ دا 100 جىلدىق مەرەيتويلارى دا ەلەۋسىز، ەسەپ ءۇشىن عانا اتالىپ ءوتتى. بيىل بالالار ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى سانسىزباي سارعاسقايەۆتىڭ دا تۋعانىنا – 100 جىل. مىنە، وسىنداي ۇلتتىق تۇلعالاردى تاسادا قالدىرماي، ولارعا لايىقتى قۇرمەت كورسەتۋىمىز قاجەت»، – دەيدى قالامگەر.
بالالارعا ارناپ جازۋ وڭاي شارۋا ەمەس، بۇل – ۇرپاققا رۋحاني ازىق بەرۋ جولىنداعى ەڭ ىزگى قىزمەت. ۇلتتىڭ ەرتەڭى – بالا دەسەك، بالانىڭ ەرتەڭى – وقىعان كىتابىندا. ەندەشە، بالانىڭ جانىنا جارىق تۇسىرەتىن جاقسى كىتاپتاردى كوبەيتۋ، سونىمەن قاتار بالالار جازۋشىلارىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ەسكەرۋ، ۇسىنىس-پىكىرلەرىنە قۇلاق ءتۇرۋ اسا ماڭىزدى.