رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى گەوساياسي جاعداي الەمدىك ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنە، ەنەرگەتيكا جانە قارجى سالاسىنا ايتارلىقتاي كەرى ءاcەر ەتىپ وتىر. بۇعان دەيىن ماماندار كورشى ەلدەردەگى جايتتارعا بايلانىستى الەمدە اشتىق بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتقان ەدى. بۇل تۋرالى Almaty-akshamy.kz حابارلايدى Inform.kz-كە سىلتەمە جاساپ.
دۇنيەجۇزىلىك ازىق-تۇلىك باعدارلاماسىنىڭ باعالاۋىنشا، زارداپ شەگەتىن ادامدار سانى پاندەمياعا دەيىنگى 135 ميلليوننان سوڭعى ەكى جىل ىشىندە 276 ميلليونعا دەيىن جەتىپ، ەكى ەسەگە وسكەن. ءبىراق وكىنىشكە قاراي، ۋكرايناداعى جاعدايدىڭ سالدارىنان بۇل سان 2022 جىلى 323 ميلليونعا دەيىن ارتۋى مۇمكىن ەكەنى بولجانىپ وتىر. وسىدان-اق جاعدايدىڭ الەمدىك دەڭگەيدە ۋشىعىپ كەتكەنىن كورۋگە بولادى. وسىعان بايلانىستى بۇۇ وكىلدەرى ءقازىر ۋكرايندىق جانە رەسەيلىك ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن الەمدىك نارىققا قايتارۋ وتە ماڭىزدى ەكەنىن ايتىپ، دابىل قاعىپ وتىر. جالپى الەمدەگى جانە قازاقستانداعى ينفلياسيا مەن ازىق-تۇلىك باعاسىنىڭ ءوسىمى، ونىڭ سالدارى، سونىمەن قوسا مەملەكەت تاراپىنان قولعا الىنعان شارالار جونىندە كەلەسى ماتەريالدا.
«الەم بۇرىن-سوڭدى بولماعان داعدارىستىڭ الدىندا تۇر»
بۇۇ-نىڭ باس حاتشىسى انتونيۋ گۋتەرريش «ۋكرايناداعى جاعدايدىڭ ازىق-تۇلىك، ەنەرگەتيكا جانە قارجى جۇيەلەرىنە جاھاندىق اسەرى» اتتى بايانداماسىندا بۇل جايت دۇنيەجۇزىندەگى كوپتەگەن باسقا داعدارىستىڭ سالدارىن كۇشەيتەتىنىن ايتىپ وتىر. ماسەلەن، كليمات، COVID-19 جانە پاندەميادان كەيىنگى قالپىنا كەلتىرۋگە بولاتىن رەسۋرستارعا قول جەتكىزۋدەگى جاھاندىق تەڭسىزدىك ماسەلەلەرى ۋشىعىپ جاتىر.
«رەسەي مەن ۋكرايناداعى گەوساياسي جاعداي باستالعالى بەرى ءبىز جاڭا جاعدايمەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىرمىز. ۋكراينادا قالعانداردىڭ جاي-كۇيى ناشارلاپ، كۇن وتكەن سايىن جاعداي قيىنداپ بارا جاتىر. ال دۇنيەجۇزىندەگى ادامدار ءۇشىن بۇل گەوساياسي جاعداي باسقا پروبلەمالارمەن بىرگە اشتىق پەن كەدەيلىكتىڭ، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق حاوستىڭ جانە بۇرىن-سوڭدى بولماعان داعدارىستىڭ بولۋ ءقاۋپىن ءتوندىرىپ تۇر»، - دەدى بۇۇ باس حاتشىسى.
الەمدەگى ازىق-تۇلىك باعاسى رەكوردتىق دەڭگەيگە جاقىندادى بۇۇ-نىڭ مالىمەتىنشە، الەمدەگى ازىق-تۇلىك باعاسى ءقازىردىڭ وزىندە رەكوردتىق دەڭگەيگە جاقىنداعان، ال تىڭايتقىش قۇنى ەكى ەسەدەن استامعا ارتىپ وتىر. تىڭايتقىشتار باعاسىنىڭ ءوسىمى جۇگەرى مەن بيداي تاپشىلىعىنا اكەلەدى، بۇل ءوز كەزەگىندە ازيا مەن وڭتۇستىك امەريكاداعى ميللياردتاعان ادامنىڭ ومىرىنە ءقاۋىپ توندىرەدى جانە بارلىق نەگىزگى داقىلدىڭ تاپشىلىعىنا اكەلىپ سوعۋى مۇمكىن. ماسەلەن، ەىدۇ ەلدەرىندە ازىق-تۇلىك ينفلياسياسى ءبىر جىل ىشىندە 1،68%-دان 11،51%-عا دەيىن، ەو-دا 0،1%-دان 8،6%-عا دەيىن ارتقان. ازىق-تۇلىك جانە اۋىل شارۋاشىلىعى ۇيىمىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، بۇكىل الەمدە ازىق-تۇلىك باعاسىنىڭ يندەكسى 2021 جىلعى ساۋىردەگى 122،1%-دان 2022 جىلعى ساۋىردە 158،5%-عا دەيىن ءوستى. ەت باعاسىنىڭ يندەكسى ۇقساس كەزەڭدە 104،3%-دان 121،9%-عا دەيىن، ءسۇت ونىمدەرىنە باعا يندەكسى – 119،1%-دان 147،1%-عا دەيىن، ءداندى داقىلدارعا – 126،2%-دان 169،5%-عا دەيىن، وسىمدىك مايلارىنا – 162،2%-دان 237،5%-عا دەيىن، قانتقا – 100%-دان 121،8%-عا دەيىن ارتقان. ال ەىدۇ ەلدەرىندەگى ەنەرگەتيكا سەگمەنتى تاۋارلارىنا ينفلياسيا دەڭگەيى ءبىر جىلدا 16،47%-دان 32،53%-عا دەيىن ءوستى. ازىق-تۇلىك پەن ەنەرگەتيكا سەگمەنتىنەن باسقا تاۋارلار مەن قىزمەتتەردىڭ باعاسى دا ايتارلىقتاي ءوسىم كورسەتىپ وتىر.
«بيىلعى داعدارىس سالدىرىنان ازىق-تۇلىك ونىمدەرى نارىققا جەتپەي جاتىر. ءبىراق كەلەسى جىلى ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى بولۋى مۇمكىن»،-دەگەن ەدى بۇۇ باس حاتشىسى.
بۇۇ-نىڭ مالىمەتىنشە، 94 ەلدە تۇراتىن شامامەن 1،6 ميلليارد ادام كەم دەگەندە داعدارىسقا اكەلىپ سوقتىرعان سەبەپتەردىڭ بىرىنە ۇشىراعان جانە ونىمەن كۇرەسۋگە قاۋقارسىز. انتونيۋ گۋتەرريش حالىقارالىق قۇقىق پەن بۇۇ جارعىسىنا سايكەس ساياسي شەشىم قابىلداۋعا شاقىرعان بولاتىن. بۇۇ-نىڭ مالىمەتىنشە، بۇل داعدارىس بارلىق ايماق پەن سۋبوڭىرلەرگە اسەر ەتپەيدى. ءبىراق بۇل توتەنشە جاعداي مەن كەدەيلىك تاياۋ شىعىس پەن سولتۇستىك افريكاداعى 2،8 ميلليون ادامنىڭ ومىرىنە ءقاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن. ءقازىر اپتاپ ىستىقتان قينالىپ وتىرعان وڭتۇستىك ازيادا 500 ميلليون ادام ازىق-تۇلىك پەن قارجى داعدارىسىنان قاتتى زارداپ شەگۋدە. شىعىس ەۋروپا مەن ورتالىق ازيا ەلدەرىنە رەسەيدەن اۋدارىلاتىن قارجى مەن ەنەرگيا ەكسپورتىنىڭ ماڭىزدى ەكەنىن ەسكەرسەك، ولاردىڭ ەنەرگەتيكالىق جانە قارجىلىق اسپەكتىلەرگە تاۋەلدى ەكەنىن كورەمىز.
قازاقستاندا ازىق-تۇلىك 19% قىمباتتادى
قازاقستان ۇكىمەتى دە الەمدىك داعدارىسپەن كۇرەسۋ، ەلدەگى ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ باعىتىندا ءبىرقاتار ءىس-شارانى قولعا الىپ جاتىر. ماسەلەن، ناۋرىز ايىندا وتكەن ۇكىمەت وتىرىسىندا ق ر ساۋدا جانە ينتەگراسيا ءبىرىنشى ۆيسە-مينيسترى ەرلان باتتاقوۆ باعانى تۇراقتاندىرۋ قۇرالدارىن جەتىلدىرۋ ماقساتىندا جاڭا تاسىلدەر ازىرلەنىپ جاتقانىن اتاپ وتكەن بولاتىن. ونىڭ سوزىنشە، الەۋمەتتىك ماڭىزى بار تاۋارلاردىڭ ساتىپ الۋ كولەمىن ۇلعايتۋمەن ءۇش باعىت بويىنشا تاۋارلار بولىنىسىندە ازىق-تۇلىك ساتىپ الۋ ۇسىنىلعان. ءبىرىنشى – ۇزاقمەرزىمدى ساقتاۋ تاۋارلارىن (كۇرىش، قانت، تۇز جانە قاراقۇمىق جارماسى) تۇراقتاندىرۋ قورلارىنا جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ تىكەلەي جانە فورۆاردتىق ساتىپ الۋى ارقىلى ساتىپ الۋ ۇسىنىلادى. ەكىنشى – «اينالىم سحەماسى» شەڭبەرىندە كوكونىستەردى، ەتتى، ءسۇت ونىمدەرىن جانە كۇنباعىس مايىن ساتىپ الۋ. ءۇشىنشى – ۇن، نان جانە روجكي ءوندىرىسىن ارزانداتۋ ءۇشىن بيدايدى «ازىق-تۇلىك كەلىسىمشارت كورپوراسياسى» اق ارقىلى ساتىپ الۋ ۇسىنىلادى. سونداي-اق اتالعان ينستيتۋتتى استىق جانە كۇنباعىس تۇقىمدارىن ساتىپ الۋ ءۇشىن تارتۋ ۇسىنىلعان.
«جوعارىدا اتالعان تاسىلدەر حالىقتى ونىممەن جەتكىلىكتى كولەمدە جانە قولجەتىمدى باعامەن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى»،-دەدى ەرلان باتتاقوۆ.
بۇدان بولەك بيىلعى قاڭتار ايىنىڭ باسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى الىبەك قۋانتىروۆ مەملەكەت باسشىسىنىڭ باعانى تۇراقتاندىرۋ تۋرالى تاپسىرماسىن ورىنداۋ اياسىندا ۇكىمەت مىناداي شارالاردى قولعا العانىن مالىمدەگەن ەدى.
- كوممۋنالدىق قىزمەتتەرگە تاريفتەر توقتاتىلدى؛
- جەكەلەگەن تاۋارلاردى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىنان شىعارۋعا تىيىم سالىندى؛
- جانار-جاعارماي ماتەريالدارىنا شەكتى باعا بەلگىلەندى جانە اۆتوموبيل كولىگىمەن بەنزيندى، ديزەلدىك وتىن مەن مۇناي ونىمدەرىنىڭ جەكەلەگەن تۇرلەرىن ەكسپورتتاۋعا 6 ايعا تىيىم سالىندى؛
دەگەنمەن، وسى جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ سوڭىندا ورىن العان جايتقا دەيىن جاسالعان بارلىق ءىس-شارا ءتيىمدى بولۋى مۇمكىن ەدى، الايدا گەوساياسي جاعدايدىڭ سالدارىنان قابىلدانعان ءىس-شارالار الەمدىك داعدارىسقا توتەپ بەرە الماۋى مۇمكىن دەدى ماماندار. ماسەلەن، ەلىمىزدەگى ازىق-تۇلىك تاۋارلارى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە 19%-عا، ازىق-تۇلىككە جاتپايتىن تاۋارلار – 11،9%-عا، اقىلى قىزمەتتەر – 9،1%-عا قىمباتتاپ وتىر. مۇنىڭ ءوزى ساراپشىلاردىڭ كورشى ەلدەردەگى جاعدايدىڭ سالدارى تۇتاس ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا، ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنە مىندەتتى تۇردە اسەر ەتەدى دەگەنىنە دالەل بولا الادى.