الماتى قالاسىنىڭ پروكۋرورلارى جىل بويى قالا وسى مودەلدىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى بويىنشا جۇمىس ىستەۋدە. الماتى قالاسىنىڭ پروكۋرورى بەرىك جۇيرىكتايەۆ مەگاپوليستە سوت تورەلىگىنىڭ ءۇشبۋىندى مودەلىن ەنگىزۋ جانە ىسكە اسىرۋ ناتيجەلەرى تۋرالى ايتىپ بەردى، دەپ حابارلايدى اlmaty-akshamy.kz
2020 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىندە مەملەكەت باسشىسى قازاقستان حالقىنا ارناعان جولداۋىندا ورگانداردىڭ وكىلەتتىكتەرىن ناقتى بولە وتىرىپ، قىلمىستىق پروسەستىڭ ءۇشبۋىندى مودەلىن ەنگىزۋدى تاپسىرعان بولاتىن. اتاپ ايتقاندا، ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمىنىڭ دامىعان ەلدەرىنىڭ ۇلگىسى بويىنشا قىلمىستىق سالانى جوعارى حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەس جاڭعىرتۋ قاجەت. ناتيجەسىندە 2020 جىلعى 31 جەلتوقساننان باستاپ سوت تورەلىگىنىڭ ءۇش بۋىندى مودەلىنە كەزەڭ-كەزەڭىمەن كوشۋ باستالدى. ەلىمىزدىڭ ەڭ ءىرى مەگاپوليسى – الماتى قالاسىنىڭ پروكۋراتۋراسىندا جاڭا جۇيەنىڭ قالاي جۇمىس ىستەپ جاتقانى تۋرالى بىلەيىك.
– بەرىك قۋانىشبەك ۇلى، سىزدەر ءبىر جىلعا جۋىق سوت تورەلىگىنىڭ جاڭا مودەلى اياسىندا جۇمىس ىستەيسىزدەر. وقىرماندارىمىزدى ونىڭ نەگىزگى ماقساتتارىمەن تانىستىرا وتىرساڭىز.
– ءيا، ءبىز وسى مودەلدىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى بويىنشا ءبىر جىلعا جۋىق جۇمىس ىستەپ كەلەمىز. ونىڭ نەگىزگى ماقساتى – ازاماتتاردىڭ كونستيتۋسيالىق قۇقىقتارىن قورعاۋ جانە سوتقا دەيىنگى تەرگەۋ ساپاسىن جاقسارتۋ. جاۋاپكەرشىلىك ءۇش بۋىنعا جۇكتەلەدى: تەرگەۋ ورگانى، پروكۋرور جانە سوت. قىلمىستىق قۋدالاۋ ورگانى قىلمىستاردى، وعان قاتىسى بار ادامداردى انىقتايدى، دالەلدەمەلەر جينايدى، ال ءبىز ولارعا باعا بەرەمىز. ەگەر ءبىز زاڭبۇزۋشىلىقتاردى بايقاساق، ولارعا دەن قويامىز. دالەلدەمەلەر جەتكىلىكتى بولعان جاعدايدا ءىستى سوتقا جولدايمىز، ول تۇپكىلىكتى ۇكىم شىعارادى.
– سوت تورەلىگىندەگى جاڭا ەنگىزىلىمدەردىڭ ارتىقشىلىعى نەدە؟
– باستى ەرەكشەلىگى، پروكۋروردىڭ كەلىسىمىنسىز پروسەستىك شەشىمنىڭ زاڭدى كۇشى بولمايدى. بەكىتۋگە جانە كەلىسۋگە «ادامدى كۇدىكتى دەپ تانۋ»، «ىس-ارەكەتتى سارالاۋ»، «قۇقىق بۇزۋشىلىقتى سارالاۋ»، «تەرگەپ-تەكسەرۋ مەرزىمدەرىن ءۇزۋ»، «ءىستى توقتاتۋ»، «قىلمىستىق تەرىس قىلىق تۋرالى حاتتاما» جانە «بۇيرىقتىق ءىس جۇرگىزۋ» جاتادى.
بۇل قىلمىستىق پروسەسكە قاتىسۋشىلاردىڭ كونستيتۋسيالىق قۇقىقتارى بۇزىلۋى مۇمكىن قىلمىستىق ىستەر بويىنشا نەگىزگى پروسەستىك شەشىمدەرمەن تىعىز بايلانىستى بولىپ كەلەدى. بۇرىن پروكۋرور، ادەتتە، ولاردى قىلمىستىق ىستەردى قاراۋ كەزىندە عانا تەكسەرگەن. ياعني قۇقىقتار بۇزىلعان جاعدايدا پروكۋرورلار «پوستفاكتۋم» ارقىلى ارالاستى. ءقازىر ءبىز ۋاقىتىندا دەن قويا باستادىق.
تاعى ءبىر ارتىقشىلىعى – پروسەستى سيفرلاندىرۋ. بارلىق شەشىمدەر ەلەكتروندىق فورماتتا، «سوتقا دەيىنگى تەرگەپ-تەكسەرۋدىڭ ءبىرىڭعاي ءتىزىلىمى» جۇيەسىندە كەلىسىلەدى. بۇل اشىق، ىڭعايلى جانە ۋاقىتتى ۇنەمدەيدى. قۇجاتتاردى بۇرمالاۋعا جول بەرىلمەيدى.
مۇنداي جۇيە پروكۋرور مەن سوتقا دەيىنگى تەرگەۋ ورگانىنىڭ جەدەل ءوزارا ءىس-قيمىلىن جاقسارتتى. سونىمەن قاتار، بۇل ناقتى ۋاقىت رەجيمىندە تەرگەۋ بارىسىن باقىلاۋعا جانە قاداعالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
– ءۇشبۋىندى مودەلدى ەنگىزۋمەن قانداي ناتيجەلەرگە قول جەتكىزۋگە بولادى؟
– وتكەن كەزەڭدە ءبىز سوتقا دەيىنگى تەرگەپ-تەكسەرۋ ورگاندارىنىڭ 55 مىڭ نەگىزگى پروسەستىك شەشىمدەرىنە باعا بەردىك. كۇدىكتى دەپ تانۋ جانە ارەكەتتى سارالاۋ تۋرالى 500-دەن استام قاۋلى زاڭسىز دەپ تانىلدى. وتكەن جىلى وسىنداي 140 شەشىم عانا جويىلعان ەدى. وسىلايشا، ادامداردىڭ ەداۋىر بولىگىن قىلمىستىق پروسەسكە نەگىزسىز تارتۋ فاكتىلەرىنىڭ الدىن الىندى. مۇنداي ءتاسىل ازاماتتاردىڭ كونستيتۋسيالىق قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلۋىن 30%-عا تومەندەتۋگە دە اسەر ەتتى.
سوتتاردىڭ جەكە قاۋلىلارى تەرگەۋ ساپاسىنىڭ تومەندىگىنە جانە ورگانداردىڭ ىس-ارەكەتتەرىنە قاتىستى پروكۋراتۋراعا كەلىپ تۇسكەن شاعىمدار سانىنا ەكى ەسە قىسقاردى.
بۇل قىلمىستاردى ەڭ ۇلكەن تىركەۋمەن قاتىستى جاعداي. بەلگىلى بولعانداي، الماتىدا رەسپۋبليكا بويىنشا ءاربىر التىنشى قىلمىستىق ءىس تەرگەلۋدە، بۇل بىزگە جاڭا فورماتتىڭ تيىمدىلىگى تۋرالى كورسەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
ءبىز ءۇشىن جاڭاشىلدىقتاردى قىلمىستىق پروسەسكە قاتىسۋشىلاردىڭ وزدەرى وڭ باعالاعانى ماڭىزدى. بىزگە ادۆوكاتتىق قوعامداستىق تاراپىنان قىلمىستىق ىستەردى تەرگەۋ ساپاسىن جاقسارتۋ تۋرالى پىكىرلەر كەلىپ تۇسۋدە.
– ولارعا تەك پروكۋرورلاردىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزىلدى مە؟
– جوق. بۇل ءاربىر قۇقىق قورعاۋ ورگانىنىڭ بىرلەسكەن جۇمىسى. ءۇش بۋىندى مودەل وسى پروسەستىڭ بارلىق بۋىندارىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىردى. ءبىز مەرزىمىنەن بۇرىن جانە نەگىزسىز شەشىمدەرگە جەدەل دەن قويا باستادىق، ال تەرگەۋ ورگاندارى ولاردى سالماقتى تۇردە قابىلداي باستادى.
ءبىزدىڭ بارىمىزدە ءبىر ماقسات بار – ول قىلمىستىق پروسەستە زاڭدىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ.
– بۇل مودەل ءارى قاراي قالاي داميتىن بولادى جانە پروكۋرورلار بۇعان دايىن با؟
– مودەل جوسپارلى تۇردە داميتىن بولادى. ءبىرىنشى كەزەڭدە ەسكەرە كەتكەنىمدەي، نەگىزگى پروسەستىك شەشىمدەردى كەلىسۋمەن ەرەكشەلەندى. وڭ وزگەرىستەر كوپ كۇتتىرمەدى. وسىنداي جاعدايمەن ءبىز ءۇش بۋىندى مودەلدىڭ ەكىنشى كەزەڭىنە جەتتىك.
2022 جىلعى 1 قاڭتاردان باستاپ پروكۋرورلار اسا اۋىر قىلمىستار بويىنشا، 2023 جىلدان باستاپ سىبايلاس جەمقورلىق بويىنشا، ال 2024 جىلدان باستاپ بارلىق ساناتتار بويىنشا ايىپتاۋ اكتىلەرىن دەربەس جاساۋعا ءتيىس.
وقۋ جانە پراكتيكالىق ءىس-شارالاردى ءبىز ءقازىردىڭ وزىندە وتكىزدىك. ەندى تەرگەۋشى تەرگەۋدى دالەلدەردى باعالاماي-اق تەرگەۋ ناتيجەلەرى تۋرالى قىسقاشا قورىتىندىمەن اياقتايدى. قورىتىندى قۇجات پروكۋروردىڭ ايىپتاۋ اكتىسى بولادى.
بۇل پروسەسس پروكۋرورلاردىڭ جينالعان دالەلدەمەلەرگە تاۋەلسىز باعالاۋىن كۇشەيتۋگە ىقپال ەتەدى جانە ايىپتالۋشىنى سوتقا بەرگەنى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى ارتتىرادى دەپ ويلايمىز.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!