قازاقتىڭ كەمەڭگەر ابايى قاراڭعى تۇنەكتى قاق جارىپ تۋعان جارىق اي دەسەك، ونىڭ ساۋلەسىنە شومىلىپ، ۇلگى-ونەگەسىمەن سۋسىنداپ وسكەن ءجاسوسپىرىم، كوكورىم تالانتتار الىپتىڭ اينالاسىنداعى سانسىز جۇلدىزدار ىسپەتتى بولدى. ابايدىڭ ارتىقشىلىعى – ول ولەڭدى ەرمەك ەتىپ، سوزبەن سۋرەت سالىپ قانا قويعان جوق، قازاقتىڭ بويىنداعى قىڭىرلىقپەن، ناداندىقپەن كۇرەستى، ۇلت ادەبيەتىنە جان ءبىتىرىپ، ءىشى-سىرتىن تۇزەدى، تەرەڭ اقىلپاراساتىمەن، اسقان شىنشىلدىعىمەن ولەڭ، سوزگە وزگەشە ءمان-ماعىنا بەرىپ، مەيلىنشە تۇرلەندىردى.
ابايدىڭ ەرەكشە تالانتى مەن اتاعىن اسقاقتاتىپ، ەل ىشىندەگى بەدەلىن كوتەرگەن ادىلدىك، ادالدىق، مەيىرباندىق ءتارىزدى ادامي ىزگى قاسيەتتەرى سول ماڭايداعى ونەرلى جاستاردىڭ اقىن اينالاسىنا ءۇيىرىلىپ، ونى وزدەرىنە ۇستاز تۇتۋىنا نەگىز بولدى. بۇرىن-سوڭعى ادەبيەتشىلەردىڭ زەرتتەۋلەرىنەن بىلەتىنىمىزدەي، اباي سول جاس تالاپتارعا ۇستازدىق ەتتى، بىرەۋلەرىنە ولەڭ جازۋعا ارنايى تاقىرىپ بەرسە، ەندى بىرەۋلەرىنە ءوزى الەم ادەبيەتىنەن وقىعان قىزىقتى سيۋجەتتەردى، تاريحي وقيعالاردى اڭگىمەلەپ بەرىپ، بولاشاق شىعارمالارىنا جول نۇسقادى.
جازعاندارىن وقىپ، اعالىق اقىل-كەڭەسىن، ەسكەرتۋلەرىن ايتىپ وتىردى. ادىلدىكتى سۇيەتىن، جالعاندىققا، جاماندىققا جانى قاس ۇلى ويشىل كىمگە بولسىن ءادىل تورەلىگىن ايتىپ، قاجىماي-تالماي ۇيرەتتى، جالىقپاي جەتەلەدى. جانە ول ەڭبەگى جەمىسسىز دە بولعان جوق. م.اۋەزوۆتىڭ ۋاجىنە جۇگىنسەك، «...قازاق ادەبيەتى سول كۇندە باسپا جۇزىنە شىعىپ، سول كۇندە وقۋشى تاۋىپ وتىرارلىق جايعا جەتسە، اباي اينالاسىنان، اباي مەكتەبىنەن شىققان اقىندار تۇگەلىمەن ابايدىڭ ءىزىن باسا شىققان ۇلكەن ادەبيەت اعىمىن كورسەتكەن بولار ەدى».
اقىننىڭ شاكىرت-دوستارىنىڭ ءوز ورتاسىنان سۋىرىلىپ شىعىپ، جەكە-دارا تانىلۋىنا ابايدىڭ ولارعا ءاردايىم جوعارى تالاپ قويۋى دا سەبەپكەر بولعانى انىق. ءومىر شىندىعىن بوياماسىز ءارى ءدال كورسەتىپ، ونەردىڭ تاربيەلىك ءمانىن ەسكەرۋدى جوعارى ورىنعا قويعان اقىن شاكىرتتەرىنە دە وسى تالاپ تۇرعىسىنان قارادى، جاساندىلىقتان بويىن اۋلاق ۇستاۋدى تاپسىردى.
بۇل رەتتە قازاقتىڭ ابايى كەز كەلگەن ۇلتتىڭ بەتكەۇستار ويشىلىنان وقشاۋ ءارى دارا تۇر. مۇنىڭ سەبەبىن ادەبيەتشى عالىم باۋىرجان ەردەمبەكوۆتىڭ تىلىمەن تۇسىندىرەر بولساق، «...الەم ادەبيەتىندە شاكىرت تاربيەلەگەندەر نەكەن-ساياق كەزدەسكەنىمەن، ءدال اباي سياقتى بىرنەشە اقىننىڭ باسىن قۇراپ، تاقىرىپ بەرىپ، ولەڭ جازعىزىپ، جازعانىن ورتاعا سالىپ تالداپ، تۇزەپ دەگەندەي، شىن مانىندە، وسىنداي ادەبي ءىس جوسىعىن جۇزەگە اسىرعاندارى كەمدە-كەم. وزىمىزگە ەتەنە جاقىن ورىس ادەبيەتىنە نازار اۋدارساق، ا.پۋشكين دە، م.لەرمونتوۆ تا ادەبي مەكتەپ اشىپ، شاكىرت تاربيەلەمەپتى.
ءحىح عاسىردىڭ 50-جىلدارىندا ورىس ادەبيەتىنە ن.گوگولدىڭ اسەرى زور بولعانى بەلگىلى. ايتسە دە، «ءبىز گوگولدىڭ «شينەلىنەن» شىققانبىز» دەگەن كەيىنگى قالامگەرلەردىڭ قاناتتى ءسوزى جازۋشىنىڭ تىكەلەي شاكىرتتەرى ەمەس، ونىڭ ءداستۇرىن جالعاستىرۋشىلاردىڭ ايتقانى ەكەنىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك». باسقاشا ايتقاندا، گوگولدىكى – ءداستۇر، باعىت تا، ابايدىكى – ۇستاز بەن شاكىرت اراسىنداعى تىكەلەي قارىم- قاتىناستىڭ كورىنىسىن بايقاتاتىن تۋرا ماعىناسىنداعى مەكتەپ بولىپ شىعادى.
اقىن مايدانى ۇزاققا سوزىلدى
دەيتۇرعانمەن دە «ۇلى» حالىقتىڭ بەتكە ۇستار اقىن-جازۋشىلارىندا كەزدەسە بەرمەيتىن تىكەلەي ادەبي قارىم-قاتىناستىڭ ايعاعى بولعان اقىندىق مەكتەپ، اقىن شاكىرتتەر قازاق ادەبيەتىنە، ونىڭ ىشىندە ابايعا تيەسىلى بولۋى كەڭەستىك تانىمنىڭ قالىبىنا سىيا بەرمەدى.
وسىناۋ قىڭىر تۇسىنىكتىڭ سالدارىنان ابايدىڭ ءوز اينالاسىنا تيگىزگەن اسەرى، تاعىلىمدىق قارەكەتتەرى تۇمشالانا بەردى. مۇنىڭ اياعى ابايدىڭ كوكباي، اقىلباي، شاكەرىم، ماعاۋيا، تۇراعۇل ءتارىزدى اسا دارىندى شاكىرتتەرى مۇرالارىنىڭ ەلەۋسىز، ەسكەرۋسىز كۇيدە، زەرتتەۋشىلەردىڭ دە، قالىڭ كوپشىلىكتىڭ دە نازارىنان تىس قالۋىنا اكەلىپ سوقتىردى. ءتىپتى، ونى بىلاي قويعاندا، ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبىن زەرتتەپ جانە ونىڭ بار ەكەندىگىن دالەلدەپ باققان ابايتانۋشى قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ وسى ارەكەتى ءۇشىن عانا 25 جىلعا سوتتالىپ كەتكەنى تاعى بار.
قايىمنىڭ «ابايدىڭ ادەبي مەكتە ءبى» دەگەن تاقىرىپتاعى ديسسەرتاسياسىن قورعاۋى – ەل تاريحىنداعى ەلەۋلى وقيعانىڭ ءبىرى بولدى. سودان باستاپ اۋەزوۆ پەن مۇحامەدحانۇلىن ايىپتاۋ كۇشەيە ءتۇستى. سول كەزدەگى سوۆەتتىك ادەبيەتتانۋشىلار، «اباي – فەودال، بۇلار تاعى دا فەودالدار مەن سولاردىڭ اينالاسىن كوتەرىپ جاتىر» دەپ سىندى قارشا بوراتتى.
بۇل رەتتە بەلگىلى عالىم تۇرسىن جۇرتباي ابايدىڭ ۇلىلىعىن تانىتۋ بارىسىندا قانشاما ابايتانۋشىلاردىڭ ومىردەن قيامەتپەن وتكەنىن وكىنىشپەن ەسكە الادى. «قايىم مۇحامەدحان ۇلىنىڭ تاعدىرىمەن ابايتانۋداعى بۇكىل ءبىر قيامەتتى كەزەڭ تىكەلەي بايلانىسىپ جاتىر. كەڭەستىك تۇستاعى ءارتۇرلى يدەولوگيانىڭ ابايدىڭ ءوزىن قازاق ۇلتىمەن قوسا قارا تاقتاعا قوسىپ جازىپ، ۇلتتىڭ بەتىنە قارا داق تۇسىرۋگە تىرىسقان پيعىلى بولدى. قايىم ءجاسوسپىرىم كەزىنەن باستاپ، قاشان كوزى جۇمىلعانعا دەيىن كۇرەس مايدانىنان، اباي مايدانىنان كەتكەن جوق جانە سول ءۇشىن بارلىق ارىن، ۇجدانىن، ۇياتىن، ءومىرىن، جەكە تاعدىرىن ارنادى، ابايدى حح عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن قورعاپ كەلدى. «ابايتانۋدان باس تارت. ابايتانۋدى ماعان جازدىرعان – مۇحتار اۋەزوۆ» دەپ ايت، ەگەر دە باس تارتىپ، اۋەزوۆتى كورسەتسەڭ، كانديداتتىق اتاعىڭدى دا، ءۇي ءىشىڭدى دە، جۇمىسىڭدى دا قايتارىپ بەرەمىز» دەگەن. سونىڭ وزىندە «جوق، ەكى ايتاتىن ادام ەمەسپىن. اباي بىرەۋ، اۋەزوۆ بىرەۋ» دەپ، 25 جىلعا جەر ايدالىپ كەتتى، ىستىق-سۋىق كامەرانى باستان كەشتى، سوندا دا، ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، «ەي، اللا، ەي، الاشتىڭ يدەياسى، ابايدىڭ يدەياسى، قولداي گور» دەپ ىشىمنەن قاسارىسىپ وتىردىم» دەيدى. مۇنداي قاسارىسقان ءتوزىمدى رۋح كەز كەلگەن ۇلتتىڭ ينتەلليگەنتىنىڭ باسىندا وتە سيرەك كەزدەسەدى.
قازاقتا سونداي قايسار تۇلعانىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى دە – قايىم مۇحامەدحان ۇلى. عالىم رەتىندەگى قايىمنىڭ ۇلى ارناسى، ول ابايتانۋ مەكتەبىن تولىق قالىپتاستىرىپ، تامىرلاندىرىپ كەتتى. قايىم «اباي جانە ونىڭ اقىندىق مەكتەبى» دەگەن عىلىمي باعىت قالىپتاستىردى، – دەيدى تۇرسىن جۇرتباي.
ايتسا، ايتقانداي-اق، قايىم مۇحامەدحان ۇلى اباي مەكتەبى اقىندارىنىڭ ەسىمىن جاڭعىرتتى، ولاردىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى مالىمەتتەر جيناپ، ادەبي مۇرالارىن قالپىنا كەلتىردى. سونىڭ ارقاسىندا اقىلبايدىڭ «داعىستان»، «زۇلىس»، «حيسسا ءجۇسىپ»، ماعاۋيانىڭ «مەدعات– قاسىم»، «ەڭلىك–كەبەك»، كوكبايدىڭ «سابالاق»، «كەنەسارى–ناۋرىزباي»، اسەتتىڭ «ساليحا–سامەن» جانە «ەۆگەنيي ونەگين» اۋدارماسى، ءارىپتىڭ «ءبىرجان–سارا» ايتىسى، تۇراعۇل، مۇقا، اۋباكىر جانە تاعى باسقا شاكىرتتەرى مەن ابايدىڭ الاششىل ءىزباسارلارىنىڭ شىعارمالارى مەن اۋدارمالارى بۇگىنگى وقىرمانعا جەتتى.
قورىتا ايتقاندا، ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبىنىڭ ىلگەرى-كەيىندى وكىلدەرىنىڭ قاي-قايسىسى دا – زەرتتەپ-زەردەلەۋگە، سىي-قۇرمەتكە لايىق جاندار. سونداي-اق، ولاردىڭ ادەبي مۇراسىن سارالاۋ كۇنى بۇگىن دە قازاقتىڭ ءسوز ونەرىن قاي جاعىنان بولسىن بايىتا تۇسەرى داۋسىز.