ءار ازاماتتىڭ سەنىم بوستاندىعى مەن ار-وجدان ەركىندىگىنە كەپىلدىك بەرەتىن قازاقستان – زايىرلى مەملەكەت. بۇل – قوعامداعى تۇراقتىلىق پەن تاتۋلىقتىڭ نەگىزى. الايدا بۇگىندە رۋحاني قۇندىلىقتار ەكىنشى قاتارعا ىسىرىلىپ، ماتەريالدىق مۇددە الدىڭعى ورىنعا شىققانداي. وسى جانە باسقا دا ماسەلەلەر جايلى تەولوگ نۇرلان بايجىگىتۇلىمەن سۇحباتتاستىق، - دەپ حابارلايدى اqshamnews.kz ءتىلشىسى.
نيقاب پەن نيەت: دءىن دە، زاڭ دا قاۋىپسىزدىكتى قالايدى
- جاقىندا تۇمشالانىپ جۇرۋگە تىيىم سالىنعان زاڭ قابىلداندى. بۇل شەشىمگە كوزقاراسىڭىز قانداي؟
- قابىلدانعان زاڭ - قوعامدا ۇزاق جىلداردان بەرى قوردالانعان الاڭداۋشىلىققا جاۋاپ بولدى دەپ ويلايمىن. وكىنىشكە قاراي، كەيبىر ءدىن جولىنداعى باۋىرلارىمىز بۇل شەشىمنىڭ ءمان-ماڭىزىنا تەرەڭ بويلاي الماي وتىر. ولار "نيقاب نەگە ءقاۋىپ توندىرەدى؟" دەگەن سۇراقتى ءجيى قويادى. اقيقاتىندا، مۇنىڭ بارلىعى - بارشامىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىمىز ءۇشىن جاسالىپ جاتقان قادام. ماسەلەن، يوردانيادا ەر ادامدار نيقاب پەن حيمار جامىلىپ، 170-تەن استام قىلمىس جاساعانى بەلگىلى - ۇرلىق، توناۋ، قارۋلى شابۋىل سەكىلدى. وسىنداي جاعدايلاردىڭ ءبىزدىڭ ەلدە قايتالانباسىنا كىم كەپىل؟ سوندىقتان مەملەكەت تاراپىنان جاسالعان بۇل ارەكەتتى قۇپتايمىن. كيىم ۇلگىسىنە كەلەر بولساق، قازاقى كيىمنىڭ زاماناۋي نۇسقاسىن جاساۋ قيىن ەمەس، تەك سوعان بەت بۇرۋىمىز قاجەت. ونى ءبىرىنشى بولىپ كىم كيەدى؟ ءبارىمىز. ماسەلەن، اجەلەرىمىزدىڭ كيمەشەكپەن رەكورد جاساۋى - بۇگىنگى اعا بۋىنعا ۇلكەن وي سالۋعا ءتيىس. دەگەنمەن، بۇل كيىمدەر رەكورد ءۇشىن نەمەسە ءسان قۋالاپ، نە تويدىڭ جاساۋى ءۇشىن عانا قولدانىلىپ، ساندىققا ءتۇسىپ قالماۋى كەرەك. ۇلتتىق كيىم - كۇندەلىكتى تۇرمىسقا ەنگەن كەزدە عانا ءوز ميسسياسىن ورىندايدى. ءبىراق ەڭ ماڭىزدىسى، سىرتقى كەيىپ ەمەس، ىشكى مازمۇن. كيىم - ادامنىڭ رۋحاني بەينەسىنىڭ كورىنىسى. ماسەلە - سىرتقى تۇرگە ەمەس، كيىمنىڭ ىشىندەگى جان مەن ونىڭ ادەبىندە. قازاقى ناقىشتاعى كيىمدى 30 جىلدان بەرى كيىپ كەلەمىن. بۇل - ءسان ءۇشىن ەمەس، جۇرەگىمنىڭ قازاق بولىپ سوعۋىنا بايلانىستى تاڭداۋ. ەگەر ءىشىمىز قازاق بولماسا، سىرتىمىز قازاق بولىپ نە پايدا؟
- قوعامدا اشىق-شاشىق كيىنىپ، ار-ۇياتتان اتتايتىندارعا قاتىستى ماسەلە كوپتەن بەرى ايتىلىپ ءجۇر. ءبىراق وسىعان قوعام تاراپىنان ناقتى قارسىلىق تانىتىلدى ما؟ الدە، ءبىز ءوزىمىز سول ۇدەرىستى ءۇنسىز باقىلاپ قالا بەردىك پە؟
- ءدال سولاي. بۇل ماسەلەدە ءبىز ءبىرجاقتى پىكىر ايتىپ، قوعامدى كىنالاي بەرۋدەن اۋلاق بولۋىمىز كەرەك. قوعامنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى ار-ۇيات شەڭبەرىنەن شىعىپ كەتكەنى راس. ءبىراق وسى ءۇردىس باستالعاندا، وعان قارسى "قوي" دەگەن كىم بولدى؟ الەۋمەتتىك جەلىدە داۋ تۋعاندا، قانداي دا ءبىر قوعام بەلسەندىسى، قايراتكەرى، ۇلكەنى، اناسى نەمەسە اكەسى شىعىپ، "بۇل ۇيات" دەپ ايتتى ما؟
ءتىپتى، تويلاردا ەر-ازاماتتار شالبارى ايىرىلىپ كەتكەنشە سەكىرىپ، ايەلدەر ەكى اياعىن ايىرىپ، جەردە اۋناپ جاتسا دا، ەشكىم قارسى ءسوز ايتپادى. اساباسى، توي يەسى، نە بولماسا ءبىر ۇلكەن كىسى توقتاتقان جوق. ويتكەنى بۇل كورىنىستەر حالىقتىڭ وزىنە ۇناپ تۇر، ونى قىزىق سانايدى. مۇنى كورىپ، كەيبىر يمامدار، مولدالار حالىققا قاتتىراق ءۇن قاتىپ، ار-ۇياتقا شاقىرعاندا، ولاردى "ساداقاعا تويمايتىندار" دەپ سوكتى. سوڭىندا دىنگە قارسى سوزدەر ايتىلدى. ەندى نە دەۋگە بولادى؟ سىزدە جاۋابى بار ما؟
- مەملەكەتىمىز زايىرلى ەكەنىن، ءدىن مەن ار-وجدان بوستاندىعى كونستيتۋسيادا كەپىلدەندىرىلگەنىن ەسكەرسەك، تۇمشالانۋ ماسەلەسىن زاڭ ارقىلى رەتتەۋ قانشالىقتى ورىندى؟ اشىق-شاشىق كيىم ۇلگىسىنىڭ كوبەيىپ كەتۋىنە نە سەبەپ؟
- ايتىلعانىڭىز ورىندى. قازاقستان كونستيتۋسياسىنا سايكەس، ءار ازاماتتىڭ ءدىني سەنىم بوستاندىعىنا قۇقىعى بار. سوندىقتان ەلىمىزدە شاريعات جولىمەن كيىنەمىن دەگەندەرگە ەشكىم كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعان جوق. الايدا، بەتپەردە كيىپ، قىلمىسقا باراتىنداردى شەكتەۋ - بۇل زاڭنىڭ باستى ماقساتى. زاڭ تۇمشالانۋدى ەمەس، قاۋىپسىزدىككە نۇقسان كەلتىرەتىن جايتتاردىڭ الدىن الۋدى كوزدەيدى.
ال اشىق-شاشىق كيىنۋ ءۇردىسىنىڭ ورشۋىنە ءوزىمىز سەبەپ بولدىق. ءاۋ باستا اۋرەتتى جەرلەرىن اشىپ-شاشىپ جۇرگەندەرگە توقتاۋ سالمادىق. سوندا ءبارىمىز قايدا قالدىق؟ بۇل - قوعامنىڭ ورتاق جاۋاپكەرشىلىگى.
گەندەرلىك تەڭدىك ەمەس، رۋحاني تەڭگەرىم قاجەت
- قوعامدا دەموكراتيا، گەندەرلىك تەڭدىك، ايەل مەن بالانىڭ قۇقىعى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. ال ەر ادامنىڭ قۇقىعىن كىم قورعايدى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. وسىعان ءسىز نە دەيسىز؟
- گەندەرلىك ساياسات دەگەنىمىز - ەر مەن ايەلدىڭ تەڭدىگىن قامتاماسىز ەتۋ. ول ەشكىمدى ۇلتقا، جىنىسقا نەمەسە ناسىلگە قاراپ بولمەيدى. كەرىسىنشە، ادىلەتتىلىكتى ورناتۋدى كوزدەيدى. ەر ادامنىڭ دا قۇقىعى تولىقتاي قورعالۋعا ءتيىس. ءبىراق ماسەلەنىڭ تۇپ-توركىنى - ءوزىمىزدىڭ ەر-ازاماتتاردا.
ەگەر ەر-ازامات رۋحاني تۇرعىدان قۇلاماسا، ءوزىن-وزى كەمىتپەسە، ەشكىم ونى قۇلاتا المايدى. ايەلىن قورعاماعان، ادىلەتسىزدىك كورسەتكەن، ۇرىپ-سوققان، بالاعاتتاپ، ءتىپتى بالتالاعان ەركەكتەر بار. بالاسىنىڭ كوزىنشە ايەلىنە ءتىل تيگىزىپ، ۇرپاعىن تاستاپ كەتىپ، اليمەنتتەن جالتارىپ جۇرگەندەر جەتكىلىكتى. وسىنداي ەركەكتەرگە نە ايتۋعا بولادى؟ ءتىل قايىرۋ كەرەك بولسا، الدىمەن سولارعا ايتۋ كەرەك.
- اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ "ايەل الىپ، بالا تابۋ - اقىلدى كەرەك ەتپەيدى" دەگەن جولى بار. سىزدىڭشە، جاس وتاۋ كوتەرگەندەرگە قانداي اقىل-كەڭەس ايتىلار ەدى؟
- جاستارعا ۇنەمى ايتىپ جۇرگەن ءبىر كەڭەسىم بار: ومىرلەرىنە وتىرىكتى ارالاستىرماسىن. اۋىزدان شىققان ءار وتىرىك - سىرىڭكەنىڭ تۇتانعان شىرپىسىنداي. ويتكەنى وتىرىك - وت، ال وت - ءورت. ول اراداعى سەنىمدى كۇلگە اينالدىرىپ، ادىلەتتى جويادى. قازىرگى كوپ وتباسىلاردىڭ اجىراسۋ سەبەپتەرىنىڭ توقسان پايىزى وسى وتىرىكتەن باستالادى.
وتباسى قۇندىلىعى - ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ نەگىزى
- جاھاندانۋ زامانىندا ۇرپاق تاربيەسىن سمارتفوننان، ينتەرنەتتەن الىپ جاتقاندايمىز. ءومىر كورگەن، تۇيگەنى مول ادامداردىڭ اقىلىن تىڭداي بەرمەيمىز. بۇل ءۇردىستىڭ ءتۇبى نەگە اپارۋى مۇمكىن؟
- راس ايتاسىز. الەۋمەتتىك جەلىدە اركىم ءوز ءومىرىن جىلتىراتا كورسەتىپ، كەيدە شىنايى ەمەس بەينەلەرمەن جۇرتتى قىزىقتىرىپ وتىر. بۇل، اسىرەسە، جاس بۋىنعا اسەر ەتۋدە. ءتىپتى، كەشە عانا پايدا بولعان ChatGPT اتتى نەيروجەلى دە حالىقتى وزىنە بايلاپ، بارىنە جىلدام جاۋاپ بەرىپ، كەڭەسشىگە اينالىپ بارادى.
ءبىراق بۇل - ءقاۋىپتى قۇبىلىس. ويتكەنى وسىنىڭ سالدارىنان ۇرپاق پەن ۇرپاقتىڭ، ۇلكەن مەن كىشىنىڭ اراسىنداعى التىن كوپىر ءۇزىلىپ جاتىر. اكەنىڭ اقىلى - بالاعا، انانىڭ ءسوزى - قىزىنا، ۇلكەننىڭ تاربيەسى - كىشىگە وتپەي قالدى. ادام مەن ادامنىڭ اراسىنداعى شىنايى مامىلە جوعالۋدا. ەگەر ءار قادامى مەن شەشىمىن ChatGPT نەمەسە باسقا جۇيە ارقىلى جاساپ وتىرسا، وندا ادام بىرتە-بىرتە روبوتقا اينالىپ كەتپەي مە؟ بۇل تۋرالى ويلاناتىن كەز كەلدى.
- قازىرگى تاڭدا اتا-اناسىن تىڭدامايتىن بالا، اتا-ەنەسىن سىيلامايتىن كەلىن كوبەيىپ بارادى. مۇنىڭ سەبەبى نەدە، شەشىمىن قالاي تابۋعا بولادى؟
- بۇل سۇراقتىڭ شەشىمى بار، ءبىراق ول كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنە جاقپاي قالۋى مۇمكىن. سەبەبى، كىنانىڭ باسىم بولىگى - ۇيدەگى بالا مەن سىرتتان كەلگەن كەلىندە ەمەس. ەگەر مەن سولاي دەسەم، كوپتەگەن اتا-انالار مەن ەنەلەر رەنجۋى مۇمكىن. الايدا اتا-بابامىز: "بالانى - جاستان، قاتىندى - باستان" دەپ بەكەر ايتپاعان. بۇل ءسوز - اتا-انا مەن اتا-ەنەگە ارنالعان. ياعني ەكەۋىن دە باسىنان باستاپ تاربيەلەۋ كەرەك دەگەندى بىلدىرەدى.
ەگەر ءوز بالاسىنا ءسوزى وتپەيتىن اتا-انا بولسا، جاڭا عانا كەلىن بولىپ تۇسكەن ادامعا قالاي اسەر ەتە الادى؟ قۇرتاقانداي بالاعا ءسوزى وتپەگەن ادامنىڭ ۇلكەن كەلىنگە شاماسى جەتە مە؟ اتا-انا ءوز وتباسىندا ءداستۇر مەن ءتارتىپ ورناتا الماعان بولسا، وزدەرى ۇلگى بولا الماسا، اراق ءىشىپ، اۋزىنان بوقتىق كەتپەسە، ىستەگەن ءىسى كۇناعا تولى بولسا، ول ۇيدەن شىققان بالا تىڭداي ما، كەلىن تۇراقتاي ما؟
سوندىقتان ءار اتا-انا - بالاسىنا ۇلگى، ءار اتا-ەنە - ۇلى مەن كەلىنىنە بەلگى بولۋى ءتيىس. سول كەزدە عانا اركىم ءوز ورنىن بىلەدى، وتباسى دا، قوعام دا وڭالادى.
ايەل اشۋلانسا، ەر نە ىستەيدى؟
- ايەل اشۋلانعاندا ەر-ازامات قانداي ارەكەت جاساۋى كەرەك؟ جالپى، ەر ادامنىڭ جار كوڭىلىن تابۋداعى ەڭ ۇتىمدى جول قانداي؟
- ەر مەن ايەل - تابيعاتى ەكى ءتۇرلى جاراتىلىس. بۇلاردى وڭتۇستىك پەن سولتۇستىكتىڭ اۋا رايىمەن سالىستىرۋعا بولادى. ءبىرى - ىستىق، ءبىرى - سۋىق. ياعني اللا تاعالا ايەلدى مەيىرىمگە، سەزىمگە، قۋاتقا باي ەتىپ جاراتسا، جۇرەگىن ەرەكشە نازىك ەتكەن. ال كەرىسىنشە، ەر ادامعا سۋىققاندى سابىر مەن سالماقتىلىق بەرىپ، جۇرەگىن مىقتى، قايراتتى ەتىپ جاراتقان.
مۇنىڭ ومىردەگى مىسالىن ءبارىمىز بىلەمىز: اكە كەيدە تۋعان بالاسىن تاستاپ كەتە الادى. ال انا قانداي قيىندىققا تاپ كەلسە دە، بالاسىن جانى ءۇشىن تاستامايدى. سونىسىمەن ايەل - ەنەرگيا كوزى، ال ەركەك - كۇشتىڭ يەسى.
سول سەبەپتى ايەل اشۋعا مىنگەندە بويىنداعى قۋاتىن ەموسيا ارقىلى سىرتقا شىعارادى. ەگەر بۇل قۋاتتى دەر كەزىندە شىعارۋعا مۇمكىندىك بولماسا، ول ەلەكترلى بۇرعىداي ەرىنىڭ ميىن تەسىپ جىبەرە جازدايدى. وسىنداي ساتتە ەر ادام كۇشكە سالىپ، داۋىس كوتەرسە نەمەسە قارسى شابۋىلعا شىقسا، ايەلدىڭ سول قۋاتى باسىلىپ، مۇلدە ءسونىپ قالۋى مۇمكىن. ال قۋاتى وشكەن ايەل - ىشكى جان دۇنيەسىمەن كۇيرەپ، وتباسىنان سۋىنادى.
ەندەشە، بۇل - كۇش پەن قۋاتتىڭ تەكەتىرەسى. مۇنداي جاعدايدا مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامبارىمىز كورسەتكەن ءبىر-اق جول بار: ەر ادام ايەل اشۋلانعاندا، سابىر ساقتاپ، سىرتقا شىعىپ كەتۋى كەرەك. ءسال سەرۋەندەپ، مەشىتكە بارىپ ناماز وقىپ، دۇعا جاساپ، ۇيىنە تىنىش كۇيدە ورالعانى ءجون. سوسىن ايەلىنە شاعىن عانا سىيلىق، بالالارىنا تاتتى-پاتتىلەرىن الا كەلسە، ول - جۇرەكتى جۇمسارتاتىن ىزگى قادام. وعان جىلى ءسوز قوسىلىپ، "جانىم، كۇنىم، سەنى جاقسى كورەمىن" دەگەن ىلتيپاتپەن قۇشاعىنا السا، ايەلگە كەرەگى سول ەمەس پە؟
شىن مانىندە، ايەلدىڭ كوڭىلىن جىلۋ تابادى، ەردىڭ كوڭىلىن سەزىم تولقىتادى. ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ماحاببات - وتباسىلىق ءومىردىڭ وتىنى. ول وت سونبەۋى ءۇشىن كەيدە ۇرلەپ، كەيدە قايتا جاعىپ وتىرۋ قاجەت. بالالارىن ورتاعا الىپ، وتكەن كۇندەرىن ەسكە ءتۇسىرىپ، بولاشاققا ماقسات قويىپ، بىرگە جوسپار قۇرۋ - وسىنىڭ ءبارى وتباسىنىڭ بەكەمدىگىن ارتتىرادى.