Búgin – Mirjaqyp Dýlatulynyń týǵan kúni.
25 qarashada qazaqtyń asa kórnekti aǵartýshysy, qoǵam qaıratkeri, aqyn, jazýshy, jalyndy kósemsóz sheberi Mirjaqyp Dýlatulynyń týǵanyna 138 jyl tolady, dep habarlaıdy Almaty-akshamy.kz
Mirjaqyptyń balalyq shaǵy
Mirjaqyp Dýlatuly 1885 jyly 25 qarashada burynǵy Torǵaı oblysyndaǵy Saryqopa bolysynda (qazipgi Qostanaı oblysynyń Jankeldi aýdanyna qarasty "Qyzbel" aýyly) dúnıege kelgen. Ákesi — Dýlat aty shyqqan sheber, al anasy — Dámesh ánshilikke beıim bolǵan. Mirjaqyp eki jasta anasynan aıyryldy. Ákesi balalarynyń úlkeni Asqardy áýeli musylmansha, odan keıin oryssha oqytyp, zań qyzmetine baǵyttady. Osy jolmen kishi uly Mirjaqypty da oqýǵa beredi.
Alǵashqyda bala Mirjaqyp aýyl moldasynda oqydy. Biraq eki jyldan keıin basqa mektepke aýysyp ketti. Ol jaıynda ózi de jazǵan.
"Jasym 8-ge kelgende ákem meni aýyl moldasyna oqýǵa bergen. Ol óte nadan molda bolatyn. Qansha ýaqyt sol kisiden bilim alǵanymdy bilmeımin, biraq arab tilindegi duǵalardy jattaǵanymnan basqa esh nárse úırengenim joq", - dep jazdy Dýlatuly.
Moldadan keıin Mirjaqyp aýyl mektebinde oryssha oqytatyn Muqan muǵalimnen dáris alady. 12 jasynda ákesinen aıyrylady. Aǵasy Asqar ákesiniń tilegin oryndaımyn dep, Mirjaqypty ary qaraı oqytady. Sóıtip, inisin ózi oqyǵan eki klastyq orys-qazaq mektebine beredi. Mirjaqyp Ybyraı Altynsarın negizin salyp ketken mektepte bes jyl oqyp, úzdik bitirip shyǵady.
"Osymen meniń oqý oryndarynan bilim alýym aıaqtaldy. 1902 jyldan bastap aýylda muǵalimdik qyzmetimdi atqara júrip, bos ýaqytymdy bilimdi jetildirýge jumsadym", - dep jazǵan M. Dýlatuly.
Jas muǵalim el ómirine qalaı aralasty?
Mirjaqyp óz betinshe izdenip, orys tilin jetik meńgeredi. Muǵalim bolǵan alty jyldyń ishinde oń men solyn tanyp, ult qamy úshin kúresýge daıyndalady. Aqyndyq talantyn da osy jyldary tanyta bastaıdy.
Bul kezeń patsha ókimetiniń otarshyldyqty qazaq dalasynda kúrt kúsheıtip, qalyń elge tizesin qatty batyryp turǵan shaǵy bolatyn. Bul jaǵdaı sol kezdegi qazaqtyń kózi ashyq, oqyǵan, zıaly azamattaryna qozǵaý saldy. Ult úshin qyzmet kórsetýdiń úzdik úlgisin kórsetken arystardyń qatarynda Mirjaqyp Dýlatuly da boldy. Ahmet Baıtursynov uıyqtap jatqan eldi oıatamyn dep, "Masasyn" ushyrsa, Mirjaqyp Dýlatuly "Oıan, qazaq!" dep uran saldy.
Mirjaqyp Dýlatuly - 1905 jyly patsha ókimetine qazaq halkynyń atynan petısıa jazǵandardyń biri. Osy petısıa týraly Muhtar Áýezov te jazǵan.
"1905 jyly Qarqaralyda Ahań menen biraz oqyǵandar bas qosyp, kindik úkimetke qazaq halqynyń atynan petısıa (aryz, tilek) jibergen. Ol petısıadaǵy atalǵan úlken sózder: birinshi – jer máselesi. Qazaqtyń jerin alýdy toqtatyp, pereselenderdi jibermeýdi suraǵan. Ekinshi – qazaq jerine zemstvo berýdi suraǵan. Úshinshi – otarshylardyń orys qylmaq saıasatynan qutylý úshin ol kúnniń quraly barlyq musylman jurtynyń qosylýyna bolǵandyqtan, qazaq jurtyn múftılikke qaratýdy suraǵan", - dep jazdy Áýezov.
Bul saparynan Mirjaqyp Dýlatuly saıası kúresker ǵana emes, shabytty aqyn bolyp oralady. 1907 jyly Peterbýrgte shyqqan "Serke" gazetinde "Jastarǵa" degen óleńin jarıalaıdy. Al búrkenshik atpen "Bizdiń maqsatymyz" degen maqalasynan keıin "Serke" gazeti birjola jabylady. Gazettiń dál sol sanyn shyǵarýǵa qatysqan adamdardyń barlyǵy jaýapqa tartylsyn degen úkim shyǵady. Maqalada Mirjaqyp qazaq halqynyń basyndaǵy qıyn jaǵdaıdyń anyq sebepterin saralap, otarlyq saıasatty áshkerelegen. Patsha ókimeti maqala avtoryn tutqyndamaq bolǵanmen búrkenshik attyń ıesin taba almaıdy.
1909 jyly Qazan qalasynda Mirjaqyptyń tuńǵysh óleńder jınaǵy "Oıan, qazaq!" degen atpen basylyp shyqty. Bul kitap jurtshylyq arasynda aýyzdan-aýyzǵa, qoldan-qolǵa tez tarap ketedi. Jazýshy sol úshin tergeý organdarynyń baqylaýyna alyndy, al "Oıan, qazaq!" kámpeskelendi. Eki jyldan keıin osy jınaq qaıtadan basylyp shyqty.
Aqyn-jazýshy ár jerde shyǵatyn qazaq basylymdaryna, ásirese "Aıqap" jýrnalyna úzbeı jazyp turdy. El turmysyn óz kózimen kóremin dep, qazaq aýyldaryn aralaıdy. Semeıde polısıanyń qolyna túsedi de, bir jarym jyl qamaýda otyrady.
1912 jyly baspasóz qyzmetin jalǵastyrady. Ahmet Baıtursynulymen birge qyr ólkesiniń aǵartýshylyq-demokratıalyq baǵyttaǵy tuńǵysh beıresmı basylymy – "Qazaq" gazetiniń negizin qalaıdy. Al 1922 jyly eshbir sebepsiz abaqtyǵa jabylady. Biraq Semeıden Orynborǵa jóneltilgen boıda qamaýdan bosatylady.
1922–1926 jyldary Orynbordaǵy Qazaqtyń halyqqa bilim berý ınstıtýtynda (KINO) oqytýshy bolyp isteıdi. Eki bólimnen turatyn "Esep quralyn" ázirlep, Tashkent qalasynda bastyryp shyǵarady. "Balqıa" atty tórt perdeli pesa jazady. 1924 jyly Orynborda eki jyldyq "Qıraǵat kitaby" (hrestomatıalyq oqýlyq), Qyzylordada "Esep quralynyń" jańa basylymy jaryq kórdi.
Mirjaqyptyń shyǵarmashylyǵy
Mirjaqyp Dýlatulynyń kóptegen áńgimeleri laqap attarmen shyqqan. Onyń jıi qoldanǵan esimderi: Azamat, Madıar, Taıminer, Túrik balasy jáne Arǵyn balasy.
Qalamgerdiń alǵashqy kitaby "Oıan, qazaq!" bolsa, bir jyldan keıin "Baqytsyz Jamal" romany jaryqqa shyqty. 1913 jyly Orynborda "Azamat", al 1915 jyly "Terme" atty óleńder jınaǵy basyldy. Aqyn óleńderiniń basty taqyryby – el taǵdyry.
Mirjaqyp Dýlatuly ǵylym jáne tehnıka jetistikteri týraly zor qýanyshpen jazatyn.
"Jylqy arqyly 6 aı alatyn joldy qysqa ýaqytta temir jol arqyly ótýge bolady. Telegraf arqyly sen kózińdi ashyp jumǵansha jer sharynyń ekinshi betindegi habardy qabyldaısyń. Kólik ózi júredi, jylqysyz, ony qolyńmen júrgizesiń. Ǵylym adamzat kómegine sý men otty bergen, úlken araqashyqtyqta telefon arqyly sóılesý múmkinshilikti bergen. Muhıtty jer sekildi qoldanyp, burynǵy yńǵaısyz nárselerdi joıdyrǵan. Aýada ushý men kerek bolsa jerge túsý quraly tabylǵan, onyń aty – áýe shary. El buryn sondaı ǵajapty kórgen be?", - dep jazdy Dýlatuly.
Otbasy
1914 jyly 14 mamyrda Mirjaqyp Dýlatuly Omby qalasynda Ǵaınıjamal Baımuratqyzymen otbasy qurdy. Aqynnyń qyzy Gúlnar Dýlatovanyń estelikteri boıynsha úılený toıy Omby qalasyna jaqyn "Kolomzıno" stansıasynyń meıramhanasynda ótti. Toıdan keıin Dýlatovtar birden Orynbor qalasyna attandy.
1925-1928 jyldary Mirjaqyp Dýlatuly el astanasy – Qyzylorda qalasynda turǵan. Sol jerde birneshe ádebı shyǵarmasyn jazdy. Sol ýaqytta Mirjaqyptyń úıine qazaq zıalylarynyń belgili ókilderi, aqyndar, jazýshylar, ártister jıi kelip turatyn. Olardyń ishinde Názıpa Kúljanova, İlıas Baımenov, Álıbı Jankeldi, Serke Qojamqulov, Muhtar Áýezov, Ámire Qashaýbaev, Isa Baızaqov, Maǵjan Jumabaev, Álkeı Marǵulan, Smaǵul Sádýaqasov, Qoshke Kemeńgerov, Álibek pen Áýelbek Qońyratbaev jáne taǵy basqalar. Qarsaqbaıdan Qanysh Sátbaev da jıi qatynap turdy.
Mirjaqyp Dýlatulyn qamaýǵa alǵannan keıin kóbisi habarlaspaı ketti. Alaıda Qanysh Imantaıuly qarym-qatynasyn úzbegen.
Mirjaqyp Dýlatuly jaıly qyzyqty derekter
Mirjaqyp Dýlatuly ótkir taqyryptarǵa óte jyldam jazǵan. Eldiń suranysyn jaqsy biletin jýrnalıs boldy. "Qazaq" gazetiniń sondaı sapada, sondaı mazmunda, sondaı bıikten kóringeni de sodan;
Mirjaqyp Dýlatuly - Alashorda úkimetiniń baǵdarlamasyn jasaǵandardyń biri;
Mirjaqyp Dýlatuly - I Dúnıejúzilik soǵysta qyrǵynǵa ushyrap, bosqynǵa aınalǵan elge kómektesý maqsatynda qazaq tarıhyndaǵy eń alǵashqy "Janar" járdem qoryn uıymdastyrǵandardyń biri;
Mirjaqyp Dýlatuly 1921-1922 jylǵy asharshylyq kezinde Alash zıalylary ashtyqqa ushyraǵandarǵa jylý jınap berýdi qolǵa alǵanda osy iske Júsipbek Aımaýytovpen birge birneshe aıda 15 myń bas iri qara jınap, ashyqqan elge úlestirgen;
Mirjaqyp Dýlatuly jazǵan "Baqytsyz Jamal" shyǵarmasy qazaq ádebıetinde kórkem prozalyq úlgide jazylǵan tuńǵysh roman bolyp sanalady.
Mirjaqyp Dýlatuly sońǵy ret qamaýǵa túskende Mustafa Shoqaı Sosnoves lagerine Fransıadan barǵan saýda kemesi arqyly ony alyp ketpekshi bolǵan. Biraq Mirjaqyp januıasynyń taǵdyryna alańdap, qashýdan bas tartty.
Túrme shyǵarmashylyqty shekteı almady
1928 jyly 28 jeltoqsanda Mirjaqypty taǵy qamaýǵa aldy. Qyzylorda túrmesinde kórshiles kamerada Júsipbek Aımaýytuly men Ahmet Baıtursynuly da otyrǵan.
1929 jyly tergeý kezinde Mirjaqyp Dýlatuly sońǵy sózin aıtty.
"Óz elimniń bolashaǵy úshin men barlyq múmkinshilikti qoldaýym qajet. Eger de men qatelessem, elmen birge qatelesem. Erte me, kesh pe aqıqat ústem bolyp shyǵady", - dedi ol.
Dýlatuly ólim jazasyna kesildi, biraq onyń ólim jazasyn bas bostandyqty 10 jylǵa aıyrýmen almastyrdy. Aldymen eki jyl boıy Býtyr túrmesinde otyrdy. Artynan Sosnoves lagerine aıdaldy.
Lagerde júrse de, shyǵarmashylyqtan qol úzbedi. Túrki-orys sózdigin jazdy. Mirjaqyp osy oqý quralyn myńdaǵan qazaq, qyrǵyz jáne basqa túrki tildes elderdiń ókilderi úshin jazyp bergen. Arestanttar ony óz qolymen kóshirip jazyp taratqan, óıtkeni olardyń kóbisi orys tilin bilmegen.
Mirjaqyp Dýlatuly lagerde qazaq mektepterine arnalǵan geometrıa oqýlyǵyn da jazyp shyqty. Al óziniń emshilik qasıetterin kórgen soń, asa tabysty nátıjelermen qamalǵandardy emdedi.
1935 jyly qazannyń besi Mirjaqyp Dýlatuly lagerdiń ortalyq lazaretinde dúnıe saldy.
Mirjaqyptyń naqyl sózderi
Árkim óz qolynan kelgenshe jomart;
Artyqtan taǵylym al, kemge – úıret;
Aǵaıyn – arzan, pul – qymbat;
Bolǵanda boıda qýat júrgen jaqsy, Aıaǵyń bir kún qyldan keter taıyp. Basyńdy taýǵa da soq, tasqa da soq, Otyrma bir orynda qur muńaıyp;
Halyqtyń jaıyn, saltyn, rásimin, tilin bilmeıtin sot – sot emes, sor;
Sot túzelmeı – halyq túzelmeıdi;
Alla jaqyn keýdede oty barǵa;
Arshyn jutqan kisideı kekireıme;
Zań ádet-ǵurypqa qaıshy kelse – úlken aıaqqa tar etik kıgenmen birdeı;
Halyq taǵdyry – karta oıyny emes;
Dos emes dos syrtynan jamandaǵan;
Qul deseń bıdi – kúledi, Qul deseń quldy – óledi;
Qyzyǵy bul jalǵannyń – mal menen bas.