Tarıh ǵylymdarynyń doktory, Geosaıası zertteýler ınstıtýtynyń dırektory jáne «Nur-Múbárak» Egıpet ıslam mádenıeti ýnıversıtetiniń profesory Asylbek İzbaıyrov Taspanews.kz redaksıasyna Reseıdegi shabýyldardyń sońǵy jaǵdaılary týraly taldaý jasady.
Óz maqalasynda ol Qazaqstannyń osy oqıǵalardan qandaı mańyzdy tujyrymdar jasaı alatynyn aıtty. Onyń pikirinshe, túrmelerdegi radıkaldaný jáne zorlyq-zombylyqtyń ósýi beleń aldy. QR aýmaǵynda osyndaı qaýip-qaterlerdiń aldyn alý joǵary jaqtyń nazaryn talap etedi.
Reseı Federasıasynyń Volgograd oblysy kolonıasyndaǵy adamdardy tutqynǵa alý jáne qandy shabýyl jasaý oqıǵalary tek Reseı bıligi men mamandary úshin ǵana emes, Qazaqstan úshin de muqıat taldaý men baǵalaýǵa sebep bolatyny sózsiz. Onyń ústine, bul úshinshi qatygez shabýyl, sońǵy ýaqytta arnaýly qyzmetterdiń kezekti sátsizdigi dep sanaýǵa bolady. Naýryzda Krokýs Sıtı Holdaǵy atý, Daǵystandaǵy shirkeýler men sınagogalarǵa maýsym aıyndaǵy shabýyl jáne Volgogradtaǵy tutqynǵa alý, sonymen qatar taǵy bir uqsas jaǵdaıdy — maýsym aıynda Dondaǵy Rostovtyń tergeý ızolátoryndaǵy jaǵdaıdy da jatqyzýǵa bolady. Bul oqıǵalardyń barlyǵy Reseıdegi zorlyq-zombylyqtyń ósýin kórsetedi. Reseıdiń arnaıy qyzmetteriniń pikirinshe, terrordyń bul tolqyny dinı ekstremısterdiń belsendiligimen baılanysty, atap aıtqanda — terorıstik «Irak pen Sham Islam memleketimen» qarym-qatynastaǵy adamdar.
Alaıda, men osy suraqtardy zertteýshi retinde buǵan jeńil qaraýǵa asyqpas edim. IGISH olarda yńǵaıly «jedel ıarlyk» retinde nemese terorıstik «franshızanyń» bir túri retinde qoldanylýy yqtımal. Bul shabýyldardyń keıbirin oryndaýshylardyń ózderi (Daǵystandaǵy shabýyldar nemese Dondaǵy Rostovty basyp alý), Kavkazdyń óz betinshe radıkaldanǵan turǵyndary ázirledi, munda Reseı bıligine qarsy turýdyń turaqty tarıhı ádeti bar. Krokýs Sıtı Holǵa shabýyl áli kúnge deıin kútpegen jaǵdaıǵa jatady, sebebi Máskeý IGISH pen Ýkraınany kinálaıdy, al oryndaýshylardyń minez-qulqy olardy ıdeologıalyq ekstremıster retinde kórsetpeıdi (osyny tergeý málimetteri boıynsha terrorıster júzdegen adamdy 500 myń rúbl «gonorar» úshin atýǵa kelisken degen málimet rastaıdy).
Volgograd kolonıasyndaǵy tutqynǵa alýda, biz onyń qatysýshylarynyń ekstremıstermen aldyn-ala baılanysyn kórmeımiz. Tórt basqynshynyń úsheýi esirtki zattary boıynsha, bireýi densaýlyqqa aýyr zıan keltirgeni úshin sottaldy. Lańkestik shabýylǵa qatysýshylardyń kem degende bireýi ekstremıstik qoǵamdastyqtyń ókili retinde profılaktıkalyq esepte bolmaǵanyn onyń aq tústi ustaý kezindegi kıimindegi erekshe belgi de bildiredi. Bul týraly reseılik Mash telegramm-arnasy habarlaıdy. Onyń aqparaty boıynsha, «tutqyndaýdy uıymdastyrǵan sottalǵandar kolonıada kezdesip, radıkaldanǵan». Al IGISH-tiń naǵyz músheleri Reseı túrmelerinde basqa sottalǵandardan oqshaýlanady.
Bul jaǵdaıda ne bolýy múmkin? Terrorısterdiń ózderi taratqan beınerolıkterge qaraǵanda, olardyń is-áreketterinde túrmedegi ozbyrlyqqa jáne dinı jáne etnıkalyq negizdegi qýdalaýǵa narazylyq kóbirek. Jasyratyny joq, Krokýs Sıtı Holdaǵy oqıǵalardan keıin tájik, ózbek jáne Reseıdegi basqa da musylman jerlesteri eldiń quqyq qorǵaý organdary men bıliginiń qatty qysymyna ushyrady, bul olardyń kóbisin ketýge ıtermeledi. Osy ýaqytta túrmede otyrǵan tájikter men ózbekter qoǵamnyń olarǵa degen jasandy jekkórýshiligin tolyq sezindi. Bul Krokýs Sıtı Holdaǵy lańkestik áreketti 1999 jyly Reseıdegi jarylystarmen salystyratyndar úshin dáleldiń biri bolyp tabylady. «Rázanskıı sahar» jaǵdaıynan keıin onyń avtorlyǵy suraq týǵyzdy.
Iaǵnı, basqynshylardyń ózderi, eń aldymen, ákimshiliktiń «musylmandardy qýdalaǵany» úshin kek alýy týraly aıtty. Reseı túrmelerindegi musylmandar ózgelermen salystyrǵanda anaǵurlym qysymǵa ushyraıtynyn osy jyly kolonıada qaıtys bolǵan reseılik saıasatker Navalnyı da aıtqan. Krokýs Sıtı Holdaǵy oqıǵalardan keıin ushyqqan jaǵdaı, meniń oıymsha, osy terorıstik aktiniń qozǵaýshy kúshi boldy.
Sonymen qatar, lańkesterdiń tórt Federaldy jazany oryndaý qyzmetiniń ofıserleri men taǵy tórt jaza óteýshini qazaǵa ushyratqandyǵy túrme ákimshiliginiń nusqaýy boıynsha sottalǵan musylmandardy uryp-soǵýǵa, qorlaýǵa jáne azaptaýǵa barǵan «belsendiler» rólin atqarǵandar dep boljanǵan adamdardy jazalaý retinde iske asyrylýy múmkin. Bul qubylystyń qandaı aýqymda damyǵanyn biz jaqynda ınternette jarıalanǵan túrmedegilerdi azaptaý týraly kóptegen beınerolıkterdi kórip, baǵaladyq. Reseılik krımınalıtet tipti túrme ákimshiliginiń buıryǵymen qorlanǵan adamdardy «tómendetilgen» dep sanamaýǵa, ıaǵnı olardy pasıvti gomoseksýaldardyń eń tómengi túrme kastasyna aýdarmaýǵa sheshim qabyldady. Kolonıa qyzmetkerleri men jaza óteýshiler tutqynǵa alynǵan kolonıaǵa keletin bolsaq, sońǵy jyldary ákimshilik tarapynan azaptaý men qorqytýǵa narazylyq retinde sottalǵandardyń jappaı ózine-ózi zıan tıgizýi birneshe ret tirkeldi.
Eshqandaı jaǵdaıda terorıstik qylmysty — tutqyndaýdy jáne adamdardy qatygezdikpen óltirýdi aqtamaı, qylmyskerlerdiń radıkaldanýy olardyń túrmege túsýinen týyndaǵanyn eskerińiz, munda musylmandarǵa teris kózqaras bolǵandyǵy áser etken. Biz 2022 jyldyń qazan aıynda Belgorod oblysyndaǵy oqý polıgonynda osyǵan uqsas oqıǵany kórdik, Ýkraınamen soǵysqa jumyldyrylǵandardyń qatarynda qalaı kirgeni belgisiz úsh tájik dinı negizdegi qorlaýǵa jaýap retinde Reseı armıasynyń sarbazdar men ofıserler tobyn atyp tastady.
Biz ózimiz úshin qandaı qorytyndy jasaýymyz qajet? Birinshiden, eger túrme túzetý mehanızmi bolýdy toqtatsa jáne tek jazalaý quraly retinde qyzmet etse, ondaǵy azamattar qoǵamǵa qatygezdikpen qaraı bastaıdy. Kolonıalar ákimshiligi tarapynan belgili bir din ókilderine qysym, ádette, túrmeniń dinı qaýymdastyqtarynyń radıkaldanýyn kúsheıtedi, al olardy basqa sottalǵandardan bólý, osyǵan baılanysty kóptegen jańadan kelgenderdi «túrme jamaǵattaryna» qosylyp, ózara kómekke jáne uıymdasqan qylmys pen ákimshilikten qorǵanýǵa ıtermeleıdi.
Eń nashar oqıǵa órbýi — bul qylmystyń jekelegen elementteriniń ekstremıstermen birigýinde oryn alady. Ol tek uıymdasqan toptardy ǵana emes, sonymen qatar Tarazdaǵy Maqsat Karıev pen Almatydaǵy Rýslan Kýlekbaev sekildi búkil qalanyń ómirin ýaqytsha toqtatqan qatygez jalǵyz áreket etýshilerdi týdyrady.
Mundaı jaǵdaılarda tipti psıhologtar men teolog-sarapshylardyń deradıkalızasıa áreketteri tıimsiz: radıkalızmdi juqtyrǵan tutqyndar dinı daýlarǵa kirisýdi toqtatady, baılanysqa túspeıdi nemese óz nıetterin ońaı jasyrady, syrttaı bárimen keliskendeı bop, alaıda ishte memleket pen qoǵamǵa degen óshpendilikti saqtaıdy. Men buryn óz jumysymda kóptegen elge oralýshylar birneshe jyldar boıy tynyshtyqty ustanyp, qolaıly ýaqytty, komandany, shetelden kelgen buıryqtardy kútýi múmkin dep jazdym. Sondyqtan, búginde ekstremısterdiń nıetin túzetý jáne dástúrli ıslamǵa kóshirý ádistemesin qaıta qaraý óte qajet. Bostandyqqa shyqqannan keıin olar burynǵy sottalǵandar bolǵanymen qatar, musylmandyqtyń teris baǵytyn ustanady, bul ekstremıstik áreketke ıtermeleýi múmkin. Quqyq qorǵaý organdary osyǵan muqıat nazar aýdarýy kerek.
Osydan ekinshi qorytyndy shyǵady: eldiń búkil halqyn margınaldandyratyn zańnamanyń tyıym salý fýnksıalaryn kúsheıtý tek radıkaldar sanynyń artýyna ákeledi. Olardy qoǵamǵa tereńirek kiriktirýdiń ornyna, búginde keıbir zań shyǵarýshylar zańǵa baǵynatyn azamattardan quqyq buzýshylardy jasaı bastaıtyn tyıym salý sharalary týraly ıdeıalardy alǵa tartady. Zań buzýshylardy terrorısterge aınaldyrý prosesteri penıtensıarlyq júıemen jaqsy jumys isteıdi, nátıjesinde bizde zorlyq-zombylyq pen qylmyskerler kóp bolady. Kolonıalar adamǵa tolýda, al onda jumys isteýge daıyn adamdar, kerisinshe, tapshylyq. Buǵan kim qyzyǵady? Tek IGISH, ol shabýyldardy óz betinshe júzege asyratyn jańa rekrýttardy alady, olarǵa ózderiniń qandy «franshızasyn» beredi. Ádette ólimge baratyn radıkaldar úshin olardyń áreketterin jaba alatyn ortaq bastama retinde alynǵan ıdeıa bolýy óte mańyzdy. IGISH bolsa, olarǵa daıyndyq pen motıvasıaǵa bir dollar jumsamaı-aq osy múmkindikti beredi.
Bul jaǵdaıda eldiń qaýipsizdigin qamtamasyz etýdegi basty mindet – jańa terrorısterdiń paıda bolýyna jol bermeý. Olardyń áreketterine jaýap bermeýden góri osy mańyzdyraq. Onyń saldarymen kúresý qazirdiń ózinde qaýipsizdik úshin sátsizdik bolyp tabylady. Radıkaldanýdyń aldyn alýdyń tabysty saıasatynyń negizgi sharty memlekettik saıasat pen ıdeologıany dinı qundylyqtar men postýlattarǵa qarsy qoıý múmkindikterin joıý bolmaq. Bul jaǵdaıdyń aldyn alý Ulttyq qaýipsizdik organdaryna, quqyq qorǵaý jáne ózge de memlekettik organdarǵa, sondaı-aq ekstremızmniń aldyn alý jónindegi jumysty júrgizetin mamandandyrylǵan toptarǵa zorlyq-zombylyq jasaý nıeti damıtyn olardyń ıdeologıalyq bazasyn buzýǵa múmkindik beredi. Sonymen qatar, bul jaqtastardy jaldaıtyn uıymdasqan toptarǵa da, qylmys jasaǵanǵa deıin radıkaldanýy sırek anyqtalatyn jalǵyz áreket etetinderge de qatysty.
Kerisinshe, memlekettiń dinge jasandy qarsylasýy, belgili bir kıimge, duǵa etýge, syrtqy kelbettiń belgili bir túrlerine tyıym salýy is júzinde keri áser beredi. Mundaı saıasat pen rıtorıka, kerisinshe, radıkaldanýdy kúrt qozdyrady, halyqtyń keı dinı bóligin memleketke qarsy qoıady. Ózderińiz biletindeı, belgili bir halyq bóligin margınalızasıalaý olardyń radıkaldanýyna ákeledi (kóbinese qajetti qadam retinde sanalady). Mundaı shekteý jáne tyıym salý sharalaryn qoldaný dindarlyqtyń aıqyn tómendeýine nemese radıkalızmniń joıylýyna ákelmegen, kerisinshe, biz osyndaı jaǵdaılar oryn alatyn aımaqtar men elderde narazylyqtyń ósýin baıqaımyz.
Biz muny tipti hıdjabqa resmı tyıym salý nátıjesinde halyqtyń ketýi bastalǵan kórshi Tájikstannyń mysalynan kóremiz. Qazir egin jınaý ýaqyty, al keıbir aýdandarda jumys qoly jetispeıdi. Sonymen qatar, muny eńbek kóshi-qonymen túsindirý qıyn: tájikter Reseıden de belgili sebeptermen ketýge jáne ol jaqqa barmaýǵa tyrysady. Osyndaı sharalarmen el zaıyrlylyqtyń úlgisi bolmaıdy, tek bir kezeńde ol qaıtadan azamattyq soǵysqa ulasýy múmkin (90-shy jyldary bolǵan) nemese Aýǵanstannyń taǵdyryn qaıtalaı alady, ol jıyrma jyl ishinde batysqa elikteýdi kúsheıtýge «Talıban» bıliginiń qaıtarylýymen jaýap berdi.
Taǵy bir kórshiniń mysalyn qarastyra alamyz: Ózbekstan. Islam Karımovtyń tusynda dinı qaýymdastyqqa qatysty eń qatal rejım boldy, alaıda ol saıasat keleńsizdikterdi joıǵan joq. Shavkat Mırzıeev din men halyqtyń saıası quqyqtaryna qatysty lıberalızasıalaýǵa baryp, buǵan deıin tyıym salynǵan kóp nársege jol bergende, el turaqtylyq pen damýda tek jeńiske jetkenin kóremiz.
Búgingi tańda Ózbekstan damýdyń kóptegen salalarynda úlken jetistikter men qýatty dınamıkany kórsetýde, bul onyń reformalarynyń nátıjelerin barlyq deńgeıde aıqyn etedi. Mırzıeevtiń tusynda Tashkent dinı másele tyǵyryqqa tirelgen onjyldyqtardyń nátıjelerin túzete otyryp, tyıym salý emes, qalyptastyrý, qurý ádistermen jumys isteı bastady.
Qazir Ózbekstanda kóptegen túzý baǵyttaǵy Islam ortalyqtary men qurylymdary ashylýda. Osydan ózbekstandyqtar tek utymdy pozısıada. Sonymen, Samarqandta Buharı ımamynyń halyqaralyq ortalyǵy men «hadıs ilim mektebi» ortalyǵy, Margelanda — «Fıkh ilim mektebi» ashyldy, Buharada áıgili «Mır-Arab» medresesi belsendi jumys isteıdi jáne óz jumysyn keńeıtýde jáne basqa da qurylymdar iske asýda.
Qorytyndylaı kele, biz memlekettiń óz azamattarynyń dindarlyǵyna jasandy túrde áser etý áreketteriniń qandaı destrýktıvti saldary bar ekenin jáne barlyq otandastaryn óz senimderimen qabyldaýǵa daıyn qoǵamnyń úılesimdi damýy qanshalyqty tıimdi ekenin kóretinimizdi atap ótkim keledi. Rýhanı jáne dúnıetanymdyq jospardyń biryńǵaı standarttaryn engize otyryp, olardy kúshtep qaıta úıretý, qaıta sendirýge tyrysqannan góri, olardyń músheleri bizdiń qoǵam aıasynda tolyqqandy ómir súre alýy úshin olarmen árqashan baılanys saqtaý jáne dinı qaýymdastyqtardy zańdy salaǵa shyǵarý áldeqaıda tıimdi. Keri is-qımyldyń nátıjesin KSRO-da kórdik jáne onyń arty jaqsy aıaqtalǵan joq...