Orystar «Deva» deıdi. Týra maǵynasynan aýdarylǵan qazaqshasy «Bıkesh» delinip júr. Júsip Balasaǵun bul amaldy «Bıdaı basy» dep ataǵan
Ótken paıymymyzda aıtqandaı, dúnıeni kúıdirip-jandyryp shilde amaly júrip jatyr. Babalardyń boljamyna baılanysty jazǵanymyzdaı: apta ishinde jańbyr da jaýdy, kún kúrkirep, naızaǵaı da oınady, ańyzaq kúnder de az bolǵan joq.
Kúnniń qatty ystyqtyǵynan aýa, jer qurǵap, merziminen buryn shópterdiń býyny qatyp, sarǵaıa bastady. «Úrker tolǵaǵy» amalynyń keletin kezi jaqyndap keledi. Malǵa da, janǵa da jaıly kez bastalady.
Úrkerdi orystar «Deva» dep ataıdy. Týra maǵynasynda aýdarylǵandyqtan qazaqshasy «Bıkesh» delinip júr. Al Júsip Balasaǵun «Bıdaı basy» dep ataǵan eken. «Jeti qaraqshynyń» qyzyn urlaǵan Úrker osy.
Qazaq Úrker, Tarazy, Úsh Arqar juldyzdaryn «bólek týyp birge batqan úsh juldyz» dep aıtady. Úsheýi de jyldyń ár mezgilinde týǵanymen, bir kúnde – mamyr aıynyń sońyna taman (jıyrma toǵyz, otyzy shamasynda) «jerge kirip», kórinbeı ketedi. Sonan soń Úrker Sarsha aıynda (shilde), Tarazy tamyzda týady. Sol shoqjuldyzdar shoǵyry kózge kórinip, juptasyp, kókke kóterilmeı, shildeniń aptaby basylmaıtyn kórinedi.
Atalmysh aıdyń alǵashqy onkúni bitisimen juldyzdar shoǵyry toptasyp, juptasyp, kókke baǵyt aldy. Mine, sol Úrkerdiń («Bıdaı basy») qazir tolǵaǵy júrip jatyr. Aýa raıynyń turaqsyz bolýy, kúnniń kúrt ysýy, jańbyrdyń jaýýy, bári-bári osy amaldyń saldary. Úrker týǵan soń jer qurǵaıdy, kún ysıdy, shópterdiń sabaǵy qataıyp, ózi sarǵaıady. Bul malǵa da, janǵa da jaıly kezeń.
Osy kezde Syr boıynda, ońtústik óńirlerde bıdaıǵa oraq tússe, astyqty Arqa aımaǵynda bıdaı masaǵy qamyrlanyp, bas baılaıdy, ol qataıa kele dánge, dán nanǵa aınalady. Álemge aty áıgili ǵulama Balasaǵunnyń «Bıdaı basy» dep at qoıyp, aıdar taǵýy osydan bolsa kerek. Úrker amaly jazdyń bel ortaǵa kelgendigin bildiredi. Bul mezgilde keıde uzaqqa sozylǵan sylbyr jaýyn jaýady, keıde sarsha tamyzǵa jalǵasqan qapyryq ystyq bolady.
Úrker kúnniń shyǵysynan shyǵady, ońtústikpen júredi, kúnbatystan batady.
qazaq halqynyń jyl sanaýy men kúntizbesi, múshel esebi men toǵys esebine kóńil bóledi. Osy esepke súıene otyryp, malshylar ár aıdaǵy amaldardyń qalaı ótetinin shamalap otyrǵan. Halyq bir jyl ishinde aınalyp soǵyp turatyn ystyq, sýyq, qar, jańbyr, jel, boran, aıazdy bildiretin amaldardy qarastyryp otyrady. Osy amaldar arqyly jyldyń ár aıy men toqsanynda bolatyn aýa raıyndaǵy tabıǵat ózgeristeri men qubylystaryn halyq árkez nazaryna ustap otyrǵan.
Úrker juldyzynan jıyrma kúndeı keıin Tarazy juldyzy týady. Tarazy shoqjuldyzy shildeniń ortasy aýa shyǵystan kórinip, kúz, qys boıy Úrkerdiń sońyn ala, batysqa qaraı aýady. Tarazy týǵannan keıin Súmbile týady. Sóıtip, qońyr kúzdiń ortasy aýa, qara kúzdiń basynda Úrker bastaǵan Tarazy, Súmbile (Úsharqar) juldyzdar shoǵyry batysqa qaraı baǵyt alady. Bul kórinis kún men tún teńeskenin, endi kún uzara bastaıtyn mezgil-mezet jetkenin bildiredi.
Qazir grıgorıansha, shilde aıynyń – 5-i, aı kúntizbesi boıynsha, – 29-y, eskishe (qazaqsha) – 10 kúnnen keıin jańa aı bastalady. Aspan deneleriniń bildirýi boıynsha, aldaǵy aptada kún shýaqty qalpyn saqtaıdy. Jaýyn-shashyn kóbeıedi, apta sońyna qaraı salqyndyq kórinis berýi yqtımal.
BABALAR BOLJAMY
Shilde aıynyń ekinshi on kúnine jasalǵan joramal:
*Kókek shaqyrýyn tyımasa, jaz uzaqqa sozylady.
*Aǵash japyraqtary sarǵaıa bastasa – kúz ben qys erte túsedi.
*Masanyń azaıýy aýa raıynyń ystyq bolatynynyń belgisi.
*Bultty kúnder jıi bolmaq. «Bulttan shyqqan kún ashshy» degen.