Genrı Kıssındjer aıtqandaı, qaı dáýirde bolmasyn halyqaralyq qatynastardyń júıesin qalyptaýshy iri kúshter bolady. Biz qazir Batystaǵy iri oıynshylarmen qatar Azıada da alpaýyt elderdiń kóterilip shyqqanyna kýá boldyq. Sońǵy 40 jylda Qytaıdyń úzdiksiz keńeıgen yqpal- qýaty Azıa shyǵysynan asyp shyǵyp, qalyptasqan batystyq derjavalarmen ıyq tiresti. Jańa kúshtiń kóterilip shyǵýy qashanda eskili-jańa kúshter arasyndaǵy básekeni qyzdyrady. Kóptegen elderge bul jaǵdaı qolaısyzdyqtar ákelgenimen, keıbir aımaqtar tabıǵı múmkindikterine oraı óz paıdasyn kóredi. Aıtalyq, iri kúshter arasyndaǵy kúrdeli básekelestik qatynas Orta Azıanyń geostrategıalyq mańyzyn joǵarylatty. Reseıden tys AQSH, Qytaı jáne EO Eýrazıa kindigindegi aımaqqa burynǵydan góri kóbirek nazar aýdaratyn boldy. Biraq osyǵan deıin aıtqanymyzdaı, aımaqqa nazar aýdaratyn oıynshylar qatary bunymen shektelmeýi múmkin. Mysaly, Úndistan óziniń bolashaqtaǵy damý múddesi úshin Orta Azıa aımaǵyna degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrary daýsyz.
Nege Úndistan?
Sebebi, qazir álemniń óndiris bazasy Qytaıdan ońtústikke qaraı baıaý almasa bastady. Osymen birdeı ýaqytta Úndistan da Azıadaǵy jańa kúsh ortalyǵy retinde kózge tústi. Álem óndiris bazasynyń ózine qaraı jaqyndaýy Úndistannyń yqpal-qýatyn arttyrýda. Aldaǵy ýaqytta Úndistan álemdik óndiris pen tutyný naryǵynda Qytaıdyń ornyn ıelenýi múmkin degen boljamdar aıtyla bastady. Biraq bul qysqa merzimde júzege asatyn jaǵdaı emes. Qytaıdyń ótken ǵasyrdyń 80-jyldarynan bastap birtindep kóterilip shyqqany sekildi, Úndistan da birshama uzaq ýaqyt pen prosesti bastan keshiredi.
Bul arada óndiris bazasy nege Qytaıdan ketti degen suraq týady. Buǵan bir jaǵynan strategıalyq báseke qalyptastyrsa, endi bir jaǵynan naryqtyń óz zańdylyǵy da sebep bolǵan. Bylaısha aıtqanda, bir kezderi Qytaı álemdik brendter men túrli ónim ıeleri úshin kóp ári arzan eńbek kúshimen, qolaıly óndiris bazasyna qyzyqtyrǵan. Birtindep, Qytaı ekonomıkasy joǵarylady, turǵyndarynyń kirisi de artty. Soǵan ilese Qytaıda óndiris quny qymbattady. Kez kelgen kompanıa úshin endi ol qolaıly óndiris oshaǵy bolmaı qaldy. Sondyqtan eńbek aqysy salystyrmaly arzanyraq, óndiris quny tómenirek Ońtústik jáne Ońtústik Shyǵys Azıaǵa qaraı oıysty.
Bul aımaq óziniń qolaıly klımaty jáne mol eńbek re sýrsymen álemdi ózine qyzyqtyrady. Qytaıdan da kóp halyq sany bar osy alyp aımaq teńiz-muhıtpen shektesip jatyr. Ári Azıa, Afrıka, Ońtústik jáne Soltústik Amerıka qurlyqtaryna da qolaıly teńiz tasymalymen tutasqan. Úndistan osy aımaqtaǵy eń iri memleket retinde jańa kúsh ortalyǵy retinde moıyndala bastady.
Eýropaǵa eń jaqyn jol izdeıdi
Bir qaraǵanda, Úndistannyń bizdiń aımaqtaǵy qadamdary tym eleýsiz. Buǵan qarap Úndistandy aımaqtaǵy jańa oıynshy retinde qarastyrý qısynsyz kórinedi. Alaıda, nege Úndistan bizdiń aımaqqa nazar aýdarýy múmkin? Sebebi, Úndistan Eýropaǵa aparatyn eń tóte jol arqyly qazirgi Qytaıdyń qorshaýyna shyǵyp ketýdi kózdeıdi. Qytaı Úndi-Tynyq muhıtyndaǵy saýda jolynan tartyp, Mánmadaǵy jáne Pákistandaǵy ekonomıkalyq dálizder arqyly Úndistandy úlken qorshaýǵa qaldyrǵan. Bul qorshaýdy buzý úshin Jańa-Delı 2000 j yldardyń bas sheninde bastalǵan Halyqaralyq Soltústik-Ońtústik kólik dálizin (HOSKD/INSTC) qoldanýǵa múddeli. Bul birinshiden jerasty resýrstarǵa ıe Orta Azıamen baılanysty damytý úshin qoldanatyn senimdi quraly bolýy múmkin. Orta Azıa, Kaspıı aımaǵy arqyly Reseıge jáne Eýropaǵa jetetin qurlyq joly Úndistannyń aldaǵy negizgi strategıalarynyń biri bolatynyn boljaı alamyz.
HOSKD bolashaǵy qandaı?
Budan 20 jyl buryn bastalǵanyna qaramastan, Ońtústik-Soltústik kólik dálizi tym baıaý damytyldy. Budan sál ǵana buryn Úndistan tájik jerinde osy jobanyń aıaqtalyp qalǵanyn málimdedi. Shyn máninde, bul málimdeme aımaq elderine jasalǵan sıgnal boldy. Sol arqyly Jańa-Delı Orta Azıa elderin ózimen tutastyratyn ekonomıka jolaǵyna nazar aýdarýǵa shaqyrǵandaı. Biraq bul kólik dálizi qazir tutastaı Orta jáne Ońtústik Azıany erkin jalǵap ketýge dármensiz. Buǵan úlken kedergiler de joq emes. Aıtalyq, Úndistan-Qytaı qaıshylyǵy jáne Úndistan-Pákistan qaıshylyǵy kóbirek bóget bolady. HOSKD Jańa - Delı jobalaǵandaı Eýropa, Reseı, Orta Azıa jáne Ońtústik Azıany jalǵastyrý úshin mindetti túrde Aýǵanstan jáne Pákistandy kesip ótýine týra keledi. Onsyz joba tolyqqandy qýatyn kórsete almaıdy. Al osy eldermen bolǵan tereń qaıshylyq Úndistan úshin eń úlken synaq bolmaq.
Biraq bul saýda dálizine úmit artatyn Reseı jáne Iran syndy taraptary bolǵandyqtan, bolashaǵyn jarqyn elestetýge de bolady. Iran da, Reseı de Eýrazıanyń soltústigi men ońtústigin jalǵaıtyn saýda joly arqyly Batystyń qursaýynan shyǵyp ketýdi kópten kózdep keledi. Buǵan deıingi resmı kezdesýlerde Tehran men Máskeý bul jobany qýattaıtynyn anyq ańǵartqan.
Orta Azıadaǵy eki iri jobanyń básekesi
Qytaı 2013 jyldan bastap «Bir beldeý, bir jol» jobasyn usyna otyryp, óziniń negizgi damý múddesin qamtamasyz etýge kúsh saldy. Sonymen birge, osy joba arqyly aımaqtaǵy eldermen ekonomıkalyq baılanysty tereńdetýge de tyrysty. Úndistan da osyǵan uqsas joldy tańdaýy múmkin. HOSKD-in bir jaǵynan Eýropa syndy iri naryqqa kiretin tóte baǵytty qamtamasyz etýmen birge, aımaq elderimen qarym-qatynasty tereńdetýde de osy quraldy qoldanady. Bul degenimiz, aımaqtan ótetin eki ekonomıkalyq dálizdiń negizgi avtorlary arasynda úlken báseke júretinin kórsetedi. Bul báseke óńirde saýda ekonomıkalyq joldardyń qyzý talasy bolǵanymen, shyndap kelgende osy úrdistiń astynda Azıada kóterilip shyqqan eki iri kúshtiń básekesi jatyr. Bastapqy boljamdarǵa negizdelsek, bul jaǵdaı aımaq elderine damýdyń jańa múmkindikterin jarysa usynýy múmkin. Básekelestik ásirese, aımaq elderiniń kólik- logıstıkasymen ındýstrıalandyrý baǵyttaryna zor múmkindik alyp keledi.
«Almaty-akshamý», №104 2 qyrkúıek, 2023 jyl