Memleket shekarasyn anyqtaý – ońaı, mádenıet shekarasyn anyqtaý – qıyn. Bul ýájimizge barlyq áleýmettanýshylar kelisedi. Keıde bir memleket ortaq bir mádenıetke jatqyzylsa (aıtalyq, Japonıa), keıde bir mádenıet eki nemese odan da kóp eldiń terıtorıasynda «ómir súredi» (mysaly, aǵylshyn, orys nemese arab mádenıetteri sekildi), bulardyń kerisinshe bir memleket ishinde eki nemese odan da kóp mádenıet qatar syıyp turatyn kezderi de bolady. Qurylymdyq-fýnksıalyq turǵyda bunyń bári ózinshe jarasymdy, ózinshe zańdy. Iakı, qoǵamdy quraýshy túrli tásilderdiń reti ǵana. Alaıda, bulardyń ishinde sońǵy bir túrin birtindep qoǵamnyń qojyraýyna, áleýmettik bóliniske bastaýshy faktor retinde qarastyratyn áleýmettanýshylar da bar. Ásirese, áleýmettanýdaǵy «konflıkt teorıasyn» ustanýshylar solaı deıdi. Demek, mádenıet qanshalyqty ortaq, jalpyǵa birdeı bolǵan saıyn sol qoǵamnyń irgesi bútin, taǵany berik bola túspek eken.
Qalamgerler odaǵyndaǵy keńes
Sózdi bulaı bastap otyrýymyzdyń da ózindik máni bar. Týrasynda, biz mádenıet uǵymyn ǵana emes, esesine mádenıetti taratýshy quraldardyń biri – ulttyq qundylyqtar taqyrybyn sóz etpekpiz. Ótken aptada Qazaqstan Jazýshylar odaǵynda kádýelgi bir keńes ótken edi, sózdiń ushyn sodan tarqatpaqpyz. Basylymymyzdyń ótken sany qolyna tıgen oqyrman habardar bolsa kerek, aqpannyń 8-i kúni qalamgerlerdiń odaǵy óziniń «dóńgelek ústeline» birqatar etnograf-ǵalymdar men osy sala boıynsha eńbektengen qalamgerlerdi shaqyrǵan. Shaqyrǵan da «Ulttyq qundylyqtar: keshe jáne búgin» degen mazmunda áńgime órbitken. Osy ortada elge belgili qalamger tulǵalar qazirgi qoǵamdaǵy ulttyq qundylyq, onyń memleket bolashaǵyndaǵy mańyzy men máni týrasynda sárýar sózderin ortaǵa saldy.
Sol jıynda alǵashqylardan bolyp sóz alǵan belgili pýblısıs, jazýshy Marat Toqashbaev qoǵamda ábden túıinshektelgen bir túıindi talqy ortasyna tastady. Túıin – «ulttyq qundylyq» uǵymyna qoǵamda ortaq túsiniktiń joqtyǵy bolatyn. Bizdiń qoǵamda áli kúnge deıin Ulttyq ıdeologıany árkim ár taraptan izdeıdi. Ári tap sol sekildi ulttyq qundylyqty da árkim «ózi shyqqan taýynan» izdep jatady. «Etnograftar «ulttyq qundylyqty – ádet-ǵurpymyz» deıdi; pedagogtar «urpaq tárbıesi» deıdi; endi bireýler «ulttyq qundylyqtyń kókesi – óner» deıdi; saıasattanýshylar «ulttyq qundylyqty el birligi» deıdi; taǵy bireýler «ulttyq qundylyq – bizdiń qonaqjaılyǵymyz» dep bilgishsinedi. Shyntýaıtynda, ulttyq qundylyq degenimiz ne?» degen saýalyn ortaǵa salǵan bolatyn.
Artynsha oǵan ózi bylaı dep jaýap berdi: «Qazaqstan Respýblıkasynyń ulttyq qundylyǵy» dep atalatyn eńbektiń avtory retinde men úshin ulttyq qundylyqtardyń eń bastysy – Qazaqstanda Ulttyq memleket qurý», – deıdi M.Toqashbaev. Árıne, ulttyq qundylyqtar týrasynda qalamgerdiń bul sózi tereń paıymnan shyqqan tushymdy sóz. Degenmen, bizshe áleýmettaný turǵysynda «qundylyqtar» nemese «ulttyq qundylyqtar» uǵymyn tap basyp turmaǵandaı kórindi. Týrasynda, qalamger muny qoǵamymyzdyń ortaq ustanymy, ortaq áleýmettik-saıası muraty, bylaısha aıtqanda, ulttyq ıdeologıanyń qubylanamasy retinde alǵa tartyp otyrǵan bolsa kerek. Sonymen, biz óz tarapymyzdan atalmysh uǵymdarǵa áleýmettaný ǵylymy negizinde jalpy oqyrman úshin jaýap izdedik.
Mádenıet – áleýmettik ónim
Mádenıet, bul – áleýmettik ónim. Bylaısha aıtqanda, ony jeke tulǵa qalyptastyra almaıdy, áleýmettik qarym-qatynastar barysynda kópshiliktiń ortaq ómir súrý tásili retinde qarastyrǵan ortaq ónimi. «Mádenıetti bıologıanyń emes, qoǵamnyń nátıjesi» deıdi áleýmettanýshylar. Munyń ózi de
Mádenıet uǵymy jalpy áleýmettik ónim ekenin dáleldeı túsedi. Al ony tereńdeı qazbalaı túsetin bolsańyz, mádenıettiń zattyq jáne beızattyq formalary da bolatynyn bilemiz. Bylaısha aıtqanda, kúndelikti ómirde tutynatyn zattyq jáne beızattyq ónimderdi qalaı tutyný, qandaı ortaq erejelerge júginý syndy is-áreketterdiń qalybyn mádenıet deýge bolady.
Biz ózimizdiń ómirimizden mysal keltiretin bolsaq, qazaqstandyqtardyń basym kóbi qazaq tilinde sóılep, osy qoǵamdaǵy mańyzdy qundylyqtardy, turmys-salt joralǵylaryn ustanyp, ortaq erejelerin oryndaýy; qazy-qarta, qymyz-qymyran tutynýy; ózindik kıim úlgileriniń, ózindik mýzykalyq boıaýlarynyń bolýy; qandaı zattardy kóbirek paıdalanýy, balalarynyń qandaı oıynshyqtardy oınaýy, sonymen qatar kósheleri, qala qurylystary, turǵyn úıleriniń ornalasýy, jer-sý ataýlary, t.b. tolyp jatqan ortaqtyqtar qurala kelip osy eldiń zattyq jáne beızattyq mádenıet qalyptaryn túzip tur. Muny aýqymdy túrde «qazaqstandyq mádenıet» dep jumsartyp aıtyp júrmiz. Tap osy máseleni de túbegeıli, derbes taldaýǵa ábden bolady.
Endi osy mádenıet ónimderin tasymaldaýshy mańyzdy nárseler bar. Olar – til, qundylyqtar jáne normalar. Áleýmettanýda til mádenıet syndy aýqymdy áleýmettik ónimdi túsindirýde asa mańyzdy nysan retinde qarastyrylady. Mádenıettiń eń basty máni ony tutynýshylar sol arqyly bir-birimen mán-maǵyna almasady, solaı áleýmettik ómirin qamtamasyz etedi. Osy rette til tutas mádenıettiń óz qalyby, óz sımvoly, óz beınesi dep tanylady. Bylaısha aıtqanda, mádenıettiń eń negizgi kórsetkishi, aıqyndaýshysy – til. Osyǵan kelgende biz Qazaqstandaǵy mádenıetti qalaı túsindire alamyz? Biz óz elimizdiń mádenıetin qalaı beıneleımiz?
Osydan keıin ǵana «qundylyqtar», «ulttyq qundylyqtar» máselesine dóp kelemiz. Iaǵnı tutas sózimizge arqaý bolyp otyrǵan «qundylyqtar» nemese «ulttyq qundylyq» uǵymdary mádenıettiń sonaý tereń qan tamyryndaǵy tasymaldaýshy eken. Ony áleýmettanýshylar qysqasha «qajetti maqsattar týraly ortaq ıdeıalar» dep túsindiredi. Qundylyq týrasyndaǵy áleýmettanýshylar men mádenıettanýshylardyń uzaq teorıalaryn bylaısha túsindirýge bolady: Qundylyqtar – mádenıet ókilderiniń óskeleń ómirdi qamtamasyz etýshi, izgilikti, qaýipsizdikti bekitýshi dep baǵalaǵandary.
Budan keıin mádenıettiń tasymaldaýshysy retinde normalar atalady. Ol ózdiginen túsinikti qoǵamdyq erejelerdiń (jazylmaǵan zańdardyń) jıyntyǵy ekenin bilemiz. Qundylyqtyń ǵylymı mánin qarastyra kelgende biz óz qoǵamymyzdaǵy ulttyq qundylyqqa qatysty túıtkildiń túıinshegi qaıda jatqanyn bilgendeımiz.
«Aýrýyn jasyrǵan óledi»
«Aýrýyn jasyrǵan óledi» deıdi. O bastan bizdiń áleýmettik syrqatymyzdyń dıagnozy durys qoıylmady ma, álde durys qoıylsa da aýrýymyzdy jasyryp kelemiz be? Budan burynǵy bılik býyny kezinde Qazaqstanda «ult» (Nation) pen «memleket» uǵymy, «ulttyq» (National) pen «memlekettik» uǵymynyń arajigi ajyrap qaldy. Osynyń zardaby ekeni anyq, biz udaıy ulttyq qundylyqtarǵa, ulttyq ıdeologıaǵa qatysty saýaldarǵa aınalsoqtaı beremiz. Ne jaýabyn taýyp, bir sózge toqtaı almaımyz, ne múlde oılamasqa sanadan syryp tastaı almaımyz.
Endi myna suraqtardy ashyq-aıqyn qoıatyn kez jetken sekildi: Qazaqstan sirá, qandaı mádenı keńistikte? Mádenıetiniń tasymaldaýshylary qaısy? (tili, qundylyǵy, normalary). Elimizdegi ulttyq qundylyq qaısylar? Ulttyq qundylyǵymyz dep júrgenderimiz jalpyǵa birdeı me? Álde bizdiń qoǵam túrli qundylyqtarǵa, túrli mádenı keńistikterge jiktelgen be?
Biregeılendirýdiń bastapqy qadamy
Qalamgerler ordasynda ótken jıynǵa qaıta oralaıyq. Onda kezegimen sóz alǵan aǵa býyn ókilderi ulttyq qundylyq týrasynda ár qyrynan áńgime órbitti. Jazýshy-jýrnalıs, belgili zertteýshi, aqyn Sársenbek Bekmuratuly «Babalar boljamy – ótkennen sabaq, bolashaqqa qanat» atty baıandamasynda jaratylys zańdylyqtaryna qatysty qazaqı boljamdar, amaldar, aýa raıyna qatysty boljamdar týrasynda keńinen tolǵady. S.Bekmuratulynyń aıtýynsha da elimizde belgili bir mezgilde bolǵan aýa raıy ózgerisine qatysty jalpy halyq ózge mádenıettiń (ásirese, orys-slaván mádenıetiniń) amal-esepterin kóbirek meńzep jatady. Al onyń osy dalaǵa eń úılesetin qazaqy óz nusqamyzdyń bar ekenin bilmeıdi, bilse de eskermeıdi. Sondyqtan zertteýshi jaratylys qubylystaryna qatysty qazaqy boljamdardy júıelep, oqý baǵdarlamalaryna deıin engizip, qoǵamǵa keń nasıhattaý kerek dep sanaıdy. Bul ulttyq qundylyqtardy qorǵaý men damytýdyń mańyzdy qadamy ekenine senimdi.
Al ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ profesory Bıbızıa Qalshabaeva qazaqtyń salt-sana joralǵylary jańa býynǵa tıimdi jolda jetkizilmeı jatqanyna toqtaldy. Týrasynda, ulttyq qundylyqtyń úlken bir salasy bolǵan salt-sanany jastarǵa nasıhattaý jumystary jetkiliksiz deıdi ustaz. Al Nur-Múbárak ýnıversıtetiniń ustazy, etnograf-ǵalym Dosymbek Qatran keıbir jat dinı aǵymdardyń aıaq alysyna tusaý salý úshin Qazaqstannyń Musylmandar dinı basqarmasy qazaqy paıymǵa, ulttyq pálsapaǵa úlken mán berýi kerek ekenin qosymshalady. Bolashaq ımamdarǵa sabaq berýshi ustaz D.Qatyran qazaqtyń yrym-tyıymdarynyń astarynda, salt-joralǵylarynyń arqaýynda jatqan úlken ómirsheńdik mándi ashý arqyly qoǵamnyń qyzyǵýshylyǵyn oıatýǵa bolatyny jaıynda tamasha mysaldardy keltirdi. «Syr dıdary» basylymynyń bas redaktory Sáken Aldashbaev salt pen sana, yrym men tyıym uǵymdarynyń arajigi, aıyrma mánderi týraly tujyrymdardy ortaǵa saldy.
Mine, osy talqy ústeliniń ózinde kóringendeı, shynymen de, ulttyq qundylyqtardy ár sala ókilderi ár qyrynan qarastyrady. Jáne baıandama ıeleriniń pikirinshe, ulttyq qundylyqtarymyzdy nasıhattaý jetkilikti deńgeıde emes. Biraq osy ulttyq qundylyqtardyń zamanaǵa saı transformasıalanýy týrasynda da sóz boldy. Osy turǵydan qaraǵanda, ulttyq asyl murat jolynda, elimizdegi ulttyq qundylyqty, tildi jáne jalpy mádenıetti biregeılendirýdiń bastapqy qadamy anyqtalǵandaı. Iaǵnı ulttyq qundylyqtardy júıelep, olardy jalpy qazaqstandyq qundylyqqa aınaldyra alǵanda ǵana ony ulttyq biregeıligimiz retinde ózge jurtqa kórsete alamyz. Onsyz biz ózge jurt úshin basqa bir mádenıettiń nemese qoıyrtpaq mádenıettiń ókili retinde tanylyp, túbegeıli ulttyq muratqa jetý barǵan saıyn alystaı beretindeı.