Almatyda kıiz basý ónerinen halyqaralyq festıvál uıymdastyryldy
Dástúrli qazaq qoǵamynda kıiz basý óneri erteden beri saqtalyp kele jatqan asyl qazynamyz. Ertede ata-babamyzdyń kúndelikti kúıbeń tirshilikte qoldanatyn tekemetti de, at turmanyndaǵy týyrlyqty da, bas kıiminen bastap, aıaǵyndaǵy shárkeıine deıin, kıiz úıdiń jabdyǵyn, qyzynyń jasaýyn – bárin kıizden basyp, tikken. Kıizdiń qundylyǵynyń joǵary bolǵany sonshalyq, han kótergende de, halyq ardaqtysyn aq kıizge otyrǵyzǵan. Búginde bul óner túri jańa qarqynǵa ıe bolyp, ózgeshe stılmen qalyptasyp kele jatqan jaıy bar. Kúni keshe Ábilhan Qasteev atyndaǵy Memlekettik óner mýzeıi men American Space & MakerSpace mádenı ortalyǵynda «Kıiz. Felt. Keçe. Voılok» atty keń aýqymdy halyqaralyq festıvál uıymdastyryldy. Atalmysh shara qala turǵyndary men qonaqtaryna arnaldy. Uıymdastyrýshylar kıizden túrli sheberlik saǵattaryn ótkizip, ata-ájeler kıiz basyp, áńgime-dúken, saýyq-saıran qurǵan jaıy bar.
Uqsastyǵymyz da, ereksheligimiz de bar
«Búgingi sharaǵa álem elderinde tanymal qolónershiler, elimizdiń túkpir-túkpirinen kelgen sheberler jınaldy. Olar ózderimen birge tańdamaly týyndylaryn ala keldi. Sheteldik qonaqtarymyz da kilemderi men kıizden jasalǵan kıimderin ala kelgen jaıy bar. Qarap otyryp, bir-birimizden aıyrmashylyǵymyzdy, jasaý stılimizdiń ózgesheligin túsinýge bolady. Búginde kıizdi álem elderiniń bári óz keregine jaratyp jatyr. Máselen, Vengrıada adamdardyń psıhologıasyn jaqsartý maqsatynda qoldanady. Soǵan qaramastan kıiz basýdyń túp-tamyry bizdiń daladan taraıtynyn umytpaýymyz kerek, sondyqtan olardyń kıizi de bizdikine uqsas. Mońǵoldardyń kıizi aq tústi, biraq kishkentaı tigisterge baılanysty ádemilene túsedi. Sondyqtan uqsastyqtary da bar, erekshelikteri de bar», – deıdi sýretshi, Qazaqstan Qolónershiler odaǵynyń tóraǵasy Aıjan Bekqulova.
Kıiz de erler de basady
Qazaq úshin kıiz basý áıel eńbegi bolyp sanalsa, al Iran men Túrkıada muny erkekter jasaıdy eken. Túrik aǵaıyndarymyz Osman ımperıasy kezderinde qalyptasqan ádispen kıiz basyp kele jatqanyn aıtyp ótti.
«Barlyq halyqtyń oryndaý tehnıkasy birdeı. Biraq erekshe núanstary bar. Keıbir elderde kıiz túıe júninen, al basqalarynda qoı júninen kıiz jasalǵan. Kıizdi kez kelgen júnnen alýǵa bolady. Erekshelikter áli de bar. Mysaly, Qazaqstanda jún qolmen jaıylady, Túrkıada arnaıy taraq qoldanylady. Eki elde de bul óner qanshama ǵasyr ótse de, óz ózektiligin áli joıǵan joq. Kerisinshe, jastar arasynda tanymaldylyqqa ıe bolýda», – deıdi kıiz sýretshi Salıh Gırgıch.
Qoıdyń kúzde qyrqylatyn kúzem júninen kıiz basý kezinde qazaq áıelderi ony týlaqqa salyp, jan-jaqtan jınalyp sabalap, onyń sońyn týlaq shashý sekildi oıyn-saýyqqa ulastyrǵan. Sondyqtan qazaq saltynda kıizben baılanysty dástúrdiń qalyptasýyn kóshpendiler murasy retinde ult qundylyǵy deńgeıinde dáripteıdi. Kıiz basý óneri qazaqqa ǵana tán emes, ol sol dáýir kezeńinde kóshpeli turmys keship, at ústinde ómir súrgen barlyq halyqtarda bar qolóner dástúri.
Kóshpeli mádenıettegi eń qajetti zat
Kıiz basý ónerine toqtalatyn bolsaq, onyń ádis-tásilderi ǵasyrlar boıy ózgeriske ushyramaǵan. Ol ıkemdi, jumsaq materıal, sondyqtan kóshpeli mádenıette eń qajetti zat bolǵan. İs-shara barysynda qolónershiler kıiz basýdyń ádis-tásilderin kelgen qonaqtarǵa túsindirip ótti. Jınalǵan qaýym bolyp, AQSH pen Túrkıadan kelgen qonaqtarymyzǵa qazaq kıiziniń basý ádisin kórsetti. Shyraıly Shymkent qalasynan kelgen Bespekovtar otbasy festıválge jartylaı daıyn tekemetin ala keldi. Qalǵan bóligin festıválde basyp, kelýshilerge sheberlik saǵatyn ótti.
«Osy sharaǵa otbasymyzben kelip otyrmyz. Balalarymyz da qolónermen aınalysady. Bul tekemetti nemerelerimizben birigip jasadyq. Jalpy kıizdi basýǵa 2 kún ýaqyt ketedi. Alaıda, jumyla jasaǵanda onyń qıyndyǵy asa bilinbeıdi. Uıymdastyrýshylarǵa alǵysymyzdy bildiremiz. Qala qonaqtary búginde bizdiń jumysymyzǵa erekshe qyzyǵýshylyǵyn tanytyp, kıiz basýǵa degen qulshynysy oıanyp kele jatyr. Jyl saıyn ótkiziletin festıvál aldaǵy ýaqytta da óz jalǵasyn tabady degen senimdemin», – deıdi qolóner sheberi Kúlásh Aıdarbekova.
Qatysýshylar júnnen ártúrli kıiz basyp, kıiz úıge týyrlyq, úzik, túńlik, dódege jáne turmysqa qajetti edenge tóseıtin tekemet, syrmaqtar, tusqa ilinetin tuskıizder men qap túrlerin jasaǵan. Kıizden jasaǵan buıymdar qazirgi zamanda halyqtyń genetıkalyq mádenı qarym-qatynasyndaǵy baılanysty kórsetetin derek retinde qabyldanady. Á.Qasteev atyndaǵy óner murajaıy qorynda saqtaýly 267 kıizden jasalynǵan buıymdar – qaıtalanbas óner týyndysy ǵana emes, áli syry ashylmaǵan, tolyǵynan zerttelmegen asyl mura.
«Festıvál aıasynda XIX-HH ǵasyrlardaǵy qazaq halqynyń turmysy, qolóneri jaıynda fotokórme ótip jatyr. Júnnen kıiz basý kórmesi de ashyldy. AQSH-tan kelgen qolónershiniń júnnen jasalǵan ınstalásıasy qoıylǵan. Sonymen qatar, Túrkıa men Vengrıadan kelgen sheberlerdiń tekemetteri ilindi. Elimizdiń úzdik qolónershilerin marapattap, eńbekterin elep otyrǵan jaıymyz bar. Biz ár jyl saıyn qolónershiler men sýretshilerge únemi qoldaý bildiremiz. Olardyń kórmelerin de ótkizip kelemiz», – deıdi Ábilhan Qasteev atyndaǵy Memlekettik óner mýzeıiniń dırektory Gúlaıym Jumabekova.
Kıiz basýshy sheberlerdiń halyqaralyq festıvali elimizde birinshi ret uıymdastyrylyp otyr. Mádenı murany dáripteýshiler festıvaldi bir aptaǵa josparlanǵan. Aldaǵy kúnderi qolónershiler tájirıbe almasyp, sheberlik sabaqtaryn ótkizedi.
«Men Almaty qalasyna kirgende, kún kóterilip, taýlardy keremet jaryqtandyrdy. Men solardyń uly rýhyn bildirgim keldi. Eger siz muqıat qarasańyz, barlyq kenepterde juqa kók jip bar ekenin kóresiz. Bul ózen, taýlardan aǵyp jatqan hrýstal sý. Men tastardy etegime jınap, qondyrǵyny tolyqtyrdym. Búginde kıiz álemdik qazynaǵa aınaldy», – deıdi sýretshi Djenıs Arnold.