Qarashanyń sońynda koronavırýstyń jańa shtamynyń paıda bolýy jahandyq qubylmalylyqtyń negizgi qozǵaýshy kúshi men sebebine aınaldy.
Qarashanyń sońǵy kúnderi men jeltoqsannyń basy ishki naryq úshin de kúrdeli kezeń boldy, teńge ishki jáne syrtqy faktorlardyń áserinen qysymǵa ushyrady, dep habarlaıdy Almaty-akshamy.kz Nationalbank.kz-ke silteme jasap
Valúta naryǵyndaǵy jaǵdaı men halyqaralyq rezervterdiń serpini týraly Ulttyq Bank Tóraǵasynyń orynbasary Á.M. Moldabekova aıtyp berdi.
– Qarashada syrtqy jaǵdaılar aıtarlyqtaı ózgerdi, osyndaı qolaısyz serpinge ne áser etti?
– Qarashada naryqtyń buryn qalyptasqan boljamdaryna túbegeıli áser etken kóptegen táýekel senarıleri shyn máninde iske asyryldy. Nátıjesinde táýekel aktıvterinen jahandyq bas tartýdyń jáne kapıtaldyń damyǵan elderge jáne «qorǵaý» quraldaryna shamadan tys áketilýiniń jańa tolqynyn baıqap otyrmyz.
Aıdyń basynda FRJ aktıvterdi satyp alý baǵdarlamasyn qysqartýdyń bastalǵany týraly habarlady. AQSH-ta qazanda 6,2%-ke j/j deıin ósýin údetken sońǵy 30 jyldaǵy rekordtyq ınflásıa tirkeldi. Bul FRJ saıasatyn tez arada kúsheıtý qaýpin nyǵaıta tústi, nátıjesinde AQSH dollary baǵamynyń jahandyq nyǵaıýy jáne qazynashylyq oblıgasıalar kiristiliginiń ósýi baıqaldy, bul damýshy naryqtardyń valútalary men aktıvterine teris áser etti.
Aıdyń sońynda jaǵdaı kúrt nasharlady, 26 qarashada koronavırýstyń «Omıkron» jańa shtamynyń tabylýy týraly jańalyq taraldy. Sovid-19 jańa shtamynyń paıda bolýy árdaıym yqtımal qaýip faktory retinde qarastyrylǵanymen, «omıkron» qarjy naryqtary úshin «qara juma» sıaqty qabyldaýǵa sebep boldy.
Jańa shtamnyń tabylýy jáne onyń juqpaly bolý-bolmaýy jáne vaksınalarǵa tózimdiligi boıynsha belgisizdik jaǵdaıynda damýshy naryqtardan qarajatty áketý jedeldep, jańa aýqymǵa ıe boldy. Qarashanyń qorytyndysy boıynsha, EM valútalarynyń ındeksi jylyna 4,4%-ǵa eń tómen quldyraǵanyn kórsetti.
Aktıvterdiń qubylmaly jáne táýekeldi synyby retinde aksıalar da tómendedi: damyǵan elderdiń MSCI aksıalarynyń ındeksi qarashada 2,3%-ǵa tómendedi, al damýshy elderdiń aksıalar ındeksi 4,1%-ǵa tómendedi.
Aıdyń sońǵy kúni FRJ basshysy Dj.Paýeldiń jýyrdaǵy jeltoqsandaǵy otyrysta aktıvterdi satyp alý baǵdarlamasyn qysqartýdyń barynsha jedel qarqynyn qarastyrý jospary týraly túsindirmesi teris yqpal etti.
Jalpy, qubylmalylyqtan bólek naryqtardyń jekelegen óńirlerdegi táýekelge negizdelgen oqıǵalaryn: Túrkıadaǵy valútalyq daǵdarysty jáne Reseıge qatysty sanksıalyq rıtorıkany qaıta jandandyrýdy atap ótýge bolady. Joǵary ınflásıa jaǵdaıynda negizgi mólsherlemeniń tómendeýi aıasynda túrik lırasy bir aıda 40%-ǵa birden tómendedi. AQSH bıliginiń pikiri boıynsha, olar Ýkraına shekarasynda áskerı belsendiliktiń ósýine jol bermeýi tıis jańa sanksıalardyń engizý múmkindigin talqylaýda, sonyń nátıjesinde Reseı rýbli qarashada 74,15 deńgeıine deıin 4,7%-ǵa álsiredi.
– Jańa shtamnyń tabylýy munaı naryǵyna qalaı áser etti?
– Qarashada munaı naryǵyndaǵy jaǵdaı óte jaǵymsyz boldy, qarashada munaı baǵasynyń tómendeýi bir barel úshin 84,38 AQSH dollarynan 70,57 AQSH dollaryna deıin 16,4%-dy qurady. Munaı baǵasy úsh aılyq barynsha tómen kórsetkishke tústi.
Qarashanyń birinshi jartysynda baǵany ustap turý týraly másele týyndady: AQSH jáne basqa da iri ımporttaýshy elder jospardan tys óndiristi ulǵaıtýdan OPEK+ bas tartýy aıasynda strategıalyq qorlardan munaı satý múmkindigin qarastyrdy. Alaıda, Eýropada aýrýdyń ósýi jáne shekteýlerdiń qaıta bastalýy, Avstrıada tolyq áleýmettik oqshaýlaý jáne Germanıada vaksına almaǵandar úshin shekteýlerdiń kúsheıýi Eýropa óńirinde suranystyń kúrt tómendeýine sebep boldy.
Qarashanyń sońynda jańa shtamnyń tabylýy týraly jańalyq jahandyq lokdaýndar men munaı ónimderine suranystyń tómendeý táýekelderi munaı baǵasyna aıtarlyqtaı qysym kórsetti. 30 qarashada baǵa bir barel úshin 69 dollardan tómen tústi.
Jeltoqsan OPEK+ kezekti otyrysynan bastaldy, aláns elderi qańtarda óndirýdi táýligine 400 myń barelge arttyrý boıynsha burynǵy pozısıasynda qaldy. Naryq kúrt tómendeýmen jaýap berip, munaı baǵasy bir barel úshin 65,7 dollar belgisine deıin jetti. Kelesi kúnderi «omıkronǵa» baılanysty jaǵdaıdyń damýy oń senarı boıynsha ótedi degen kútýlermen, sondaı-aq Saýd Arabıasy tarapynan Azıa men AQSH úshin kelisimsharttyq baǵalardyń artýymen qoldaý taýyp, munaı baǵasy ósti. Munaıǵa aǵymdaǵy baǵa belgileý bir barel úshin 75 AQSH dollary deńgeıinde bekitildi.
– Táýekelge negizdelgen oqıǵalardyń iske asyrylýy teńge qarqynyna qalaı yqpal etti?
– Syrtqy naryqtarda táýekelge negizdelgen oqıǵalardyń iske asyrylýy aıasynda teńge aıtarlyqtaı qysymǵa ushyrady. Ótken aıdyń qorytyndysy boıynsha teńge baǵamy 434,20-ǵa deıin 1,7%-ǵa álsiredi. Ulttyq valútanyń teris serpini aıdyń sońǵy kúnderi shoǵyrlandy. Koronavırýstyń jańa shtamyn anyqtaý ishki valúta naryǵyndaǵy ahýaldy kúrt nasharlatqan negizgi qozǵaýshy kúshke aınaldy.
Birinshiden, «omıkron» munaı baǵasynyń quldyraýyna basty sebep boldy. Baǵa belgileýdiń bir kúnde, ıaǵnı 26 qarashada tómendeýi 81,65-ten 73,58-ge deıin 10%-ǵa jýyq boldy. Teńge munaı eksporttaýshy elderdiń basqa valútalary sıaqty álsiredi.
Ekinshiden, damýshy naryqtardan jappaı ketý Qazaqstannyń valúta naryǵyna da tikeleı áser etti, beırezıdentterdiń teńge pozısıalarynan aýqymdy shyǵýyn da baıqap otyrmyz. Bizdiń esepteýimiz boıynsha, shamamen 190 mln AQSH dollaryn quraǵan portfeldik ınvestorlardyń qazaqstandyq memlekettik baǵaly qaǵazdardan shyǵýyn qosa alǵanda, qarashanyń qorytyndysy boıynsha beırezıdentter shamamen 670 mln AQSH dollary somasyna teńgeden shetel valútasyna konvertasıalady.
Joǵaryda atalǵan irgeli faktorlardyń kúrt nasharlaýy jaǵdaıynda zańdy jáne jeke tulǵalar tarapynan shetel valútasyna suranys 2 esege jýyq ósti. Bırjadaǵy saýda-sattyq kólemi 29 jáne 30 qarashada rekordty kólemge – bir kúnde shamamen 260 mln dollarǵa jetti. Alypsatarlyq suranys aıasynda qarjylyq turaqtylyqty qamtamasyz etý maqsatynda 2020 jylǵy qazannan beri alǵash ret Ulttyq Bank qarashanyń sońǵy eki kúninde jalpy kólemi 239 mln AQSH dollaryna valútalyq ıntervensıalar júrgizdi.
Shetel valútasyna suranystyń kúrt ósýi aıasynda ótken aıda teńge-dollar jubymen bırjalyq saýda-sattyqtyń jalpy kólemi rekordtyq 3,7 mlrd AQSH dollary kórsetkishine jetti. Bul rette, qarashada transfertterdi qamtamasyz etý úshin Ulttyq qordan valútany satý 617 mln AQSH dollaryn qurady. Kvazımemlekettik sektor kompanıalarynyń valútalyq túsimderin satý kólemi 315 mln AQSH dollary boldy.
Qarashanyń salyq aıy dep sanalatynyna qaramastan, iri salyq aptasy ishinde teńgeni qoldaý boıynsha kútýler eksporttaýshylardyń salyqtardy tóleý úshin qolda bar teńge ótimdiligin paıdalanýyna baılanysty da aqtalǵan joq.
Jeltoqsannyń alǵashqy kúnderinde munaı baǵasynyń saqtalyp otyrǵan qubylmalylyǵy jáne bir barel úshin 65,7 dollar oqshaýlanǵan eń tómengi kórsetkishke jetýi aıasynda teńge beırezıdentterden, halyq pen zańdy tulǵalardyń joǵary suranysynan qatty qysymǵa ushyraýyn jalǵastyrdy. Banktik emes aıyrbastaý pýnktterinde dollardyń baǵamy jekelegen kezeńderde bir dollar úshin 440 teńge belgisinen asty.
Osy aptanyń basynan beri munaı baǵasy túzetilgennen keıin jáne naryqtyń osyndaı qarqyndy aýytqý áserinen soń jaǵdaı turaqtanyp, teńge búgin bir dollar úshin 434,40 teńge deńgeıinde saýdalanýda.
– Naryqtaǵy kásibı qatysýshylardyń aıtýynsha, sol kúnderi bankaralyq naryqta spred Qazaqstan qor bırjasynyń saýda-sattyǵynda qalyptasatyn baǵa belgileýden 1%-dan astam aýytqydy. Belgili bir ýaqyt kezeńderinde market-meıkerlerdiń bolmaýy baıqaldy. Bul nege baılanysty bolýy múmkin?
– Bankaralyq naryq uıymdastyrylmaǵan naryqty bildiredi, munda negizgi qatysýshylar «market-meıkerler» dep atalatyn, baǵa belgileýlerdi belsendi qoldaıtyn bizdiń ekinshi deńgeıdegi bankter, sondaı-aq beırezıdentter – negizinen jahandyq ınvestısıalyq bankter bolyp tabylady.
Ortalyq kontragentpen mámileler júzege asyrylatyn QQB-nyń uıymdastyrylǵan saýda-sattyq alańyna qaraǵanda bank arasyndaǵy naryqtaǵy mámilelerge qatysýshylar kontráriptes tarapynan jetkizbeý táýekeline ushyraıdy. Osyǵan baılanysty bırja men bankaralyq naryqtyń baǵa belgileýlerindegi aıyrmashylyq qalypty jaǵdaı bolyp tabylady. Saýda júıeleriniń derekteri boıynsha, baǵa belgileýler arasyndaǵy ortasha spred 1-1,5 teńge deńgeıinde tur. Bankaralyq naryq ishki naryqqa qatysýshylardyń, sol sıaqty syrtqy naryqqa qatysýshylardyń múddelerin bildiredi jáne Ulttyq Bank qatyspaı-aq qalyptasady.
Qarashanyń sońy men jeltoqsannyń basynda shetel valútasyna suranystyń kúrt ósýi aıasynda ishki valúta naryǵy usynystyń shekteýli bolýyna baılanysty óte tómen ótimdilikpen sıpattaldy. Mundaı jaǵdaıda bankter ishki klıentter tarapynan suranystyń artýyn basym tártippen qanaǵattandyrdy. Bankaralyq naryq tarapynan qalyp ketken ótinimderdi qanaǵattandyrýy market-meıkerlerdiń belsendiliginiń tómendeýin kórsetti, bul ótimdiliktiń tómendeýine jáne bankaralyq spredterdiń keńeıýine sebep boldy.
Market-meıkerler belsendiliginiń tómendeýi jáne beırezıdentter tarapynan satyp alýǵa suranystyń artýy 2 jeltoqsanda saýda-sattyqta bırjalyq baǵa belgileý jekelegen sátterde 1%-dan astam nemese 4 teńgege deıin bankaralyq spredtiń ýaqytsha keńeıýine sebepshi boldy. Saýda júıeleriniń derekteri boıynsha, atalǵan spred valúta naryǵyndaǵy teńgerimdi qalpyna keltirý esebinen 3 jeltoqsanda qalpyna keldi jáne 1,5 teńgege deıingi aralyqta boldy.
– Qarashadaǵy qubylmalyq altyn-valúta aktıvterine qalaı áser etti? Taǵy qandaı qosymsha faktorlardy atar edińiz?
– Altyn-valúta rezervteri aıdyń basynan beri 309 mln AQSH dollaryna tómendep, bıylǵy jylǵy qarashanyń sońynda 35,5 mlrd AQSH dollaryn qurady.
Rezervterdiń valútalyq bóligi júrgizilgen ıntervensıalar, memlekettik boryshty tóleý jáne Úkimet shottary boıynsha basqa operasıalar esebinen 575 mln AQSH dollaryna tómendedi.
Bul rette altyn portfeli memlekettiń basymdyq quqyǵyn iske asyrý sheńberinde altyndy satyp alý esebinen 267 mln AQSH dollaryna ulǵaıyp, valútalyq aktıvterdiń tómendeýin ishinara teńestirdi.
– Ulttyq qordaǵy valútalyq aktıvterdiń kólemi qarashada qalaı ózgerdi?
– Aldyn ala derekter boıynsha, qarashanyń sońynda Ulttyq qordyń valútalyq aktıvteri 54,9 mlrd AQSH dollaryn qurap, ótken aıda 140 mln AQSH dollaryna azdap tómendegen.
Joǵaryda atap ótkendeı, respýblıkalyq búdjetke transfertter bólý úshin valúta naryǵynda balamasy 263 mlrd teńge bolatyn 617 mln AQSH dollary somasyna aktıvter satyldy. Qarashada transferttiń kólemi 310 mlrd teńgeni ǵana qurady, onyń bir bóligi Ulttyq qorǵa túsimder esebinen qanaǵattandyryldy.
Munaı sektory uıymdarynyń salyq tólemderin júzege asyrýyna baılanysty qarashada Ulttyq qorǵa valútalyq túsimderdiń ósýi baıqaldy, ol shamamen 1 mlrd AQSH dollaryn qurady.
Jańa shtamǵa baılanysty qarjy naryqtaryndaǵy edáýir qubylmalylyq jaǵdaıynda Ulttyq qordyń ınvestısıalyq kirisi qarashada tómendep, kóbinese aksıalar portfeliniń 2.11%-ǵa tómendeýi esebinen (-) 540 mln AQSH dollaryn qurady. Damyǵan elderdiń memlekettik baǵaly qaǵazdary kiristiliginiń ósýi jáne monetarlyq saıasattyń kúsheıýi aıasynda dollardyń jahandyq nyǵaıýy saldarynan damyǵan elderdiń oblıgasıalar portfeli de tómendegenin kórsetti jáne qarashadaǵy kiristiligi (-) 0.64% boldy.
Ulttyq qordyń ınvestısıalyq kirisi jyl basynan beri oń bolyp qala berdi jáne 1.4 mlrd AQSH dollary nemese 2.52% boldy.
– Jaǵdaıdy odan ári damytý boıysha naryqtan ne kútýge bolady jáne ol teńgege qalaı áser etýi múmkin?
– Jańa shtamnyń paıda bolýy, munaı baǵasynyń qubylmalylyǵy, jahandyq ınflásıanyń ósýi jáne sonyń saldarynan kóptegen ortalyq bankterdiń monetarlyq saıasatty kúsheıtýi jaqyn perspektıvadaǵy jahandyq naryqtardaǵy negizgi syn-qaterler bolyp tabylady. Dál osy faktorlar damýshy naryqtardyń valútalaryna, onyń ishinde teńgege de aıtarlyqtaı teris áser etti.
Koronavırýstyń jańa shtamy qazirdiń ózinde 38 elde taraldy, bul qolaısyz senarı bolǵan jaǵdaıda álemdik ekonomıkanyń qalpyna kelýin baıaýlatýy múmkin. Sarapshylar aldyńǵy shtamdarǵa qaraǵanda mýtasıalardyń kóbirek bolýynyń belgili bolǵanyn atap ótýde, bul vırýstyń asa juqpaly bolýymen jáne onyń qolda bar vaksınalarǵa tózimdiligimen baılanysty oryn alýy múmkin.
Alaıda, «Omıkronnyń» qaýiptiligin rastaý úshin testileýdiń resmı nátıjelerin kútý kerek. Máselen, AQSH prezıdentiniń bas medısınalyq keńesshisi E. Faýchı Ońtústik Afrıkadan alynǵan aldyn ala derekter jańa shtamm aýrýhanaǵa jatqyzýdyń ósýine alyp keledi degen qorytyndyǵa áli negiz joq dep málimdedi.
Árıne, jańa shtamnyń taralýy jańa shekteý sharalarynyń keńinen engizilýine baılanysty otynǵa suranystyń kúrt tómendeý qaýpine baılanysty munaı baǵasyna qysym kórsetti. Alaıda, OPEK+ sońǵy otyrysynyń qorytyndysy boıynsha munaı ónimderine suranystyń tómendeýiniń obektıvti belgileriniń bolmaýyna baılanysty munaı óndirýdi arttyrý jónindegi qoldanystaǵy jospardy ustanýǵa sheshim qabyldap qana qoımaı, álemdegi epıdemıologıalyq jaǵdaı nasharlaǵan jaǵdaıda mámile ólshemderin shuǵyl túrde qaıta qaraýǵa daıyn ekenin málimdedi.
Jahandyq pandemıadan keıingi qalpyna keltirý jaǵdaıynda proınflásıalyq qysym saqtalýda, iri ekonomıkalardaǵy ınflásıa kórsetkishteri targetteletin deńgeıden asyp túsedi. Atap aıtqanda, bul sany boıynsha jeńildetý baǵdarlamasynyń tezirek qysqarý yqtımaldyǵyn jáne 2022 jyly AQSH FRJ mólsherlemeleriniń artýyn kúsheıtedi. Osyǵan baılanysty damýshy elderdiń valútalaryna jappaı qysym kórsetetin AQSH dollarynyń nyǵaıýy jalǵasýda.
Negizgi ishki faktorlarǵa toqtalatyn bolsaq, ádette jyl sońy barlyq deńgeıdegi búdjetterdiń ıgerilýi, qabyldaý-ótkizý aktilerine qol qoıý, soǵan sáıkes shetel valútasyna suranystyń, tıisinshe teńgege qysymnyń ulǵaıýy arqyly sıpattalady. Biraq, bul jaǵdaıda qazirgi ımport pen halyqtyń qajettilikteri sheńberinde valútaǵa jańa jyl aldyndaǵy dástúrli suranys týraly aıtyp otyrmyz. Meniń oıymsha, joǵary suranys qarashanyń sońy men jeltoqsannyń basynda oryn aldy.
– Siz buryn Reseı rýbline qatysty Reseıge qarsy sanksıalardyń áseri týraly aıtqan bolatynsyz. Bul teńgege qalaı áser etedi?
– Geosaıası táýekelder men sanksıalar rıtorıkasy Reseı rýbline qysym kórsetedi. Keshe Reseı men AQSH Prezıdentteri arasynda beınekonferensıa ótti, ol keń aýqymdy máseleler boıynsha, sonyń ishinde Ýkraınamen qarym-qatynas jónindegi ózara konsýltasıalardy bastaýǵa negiz qalady. Nátıjesinde rúbl baǵamy túzetilip, 73,9 belgisine deıin 0,5%-ǵa nyǵaıdy.
Bizdiń ımportymyzdaǵy Reseı taýarlardyń úlesi osy jylǵy 9 aıdyń qorytyndysy boıynsha 41% quraıtynyn eskersek, negizgi saýda seriktesteriniń ishindegi biriniń valútasy retinde rúbldiń álsireýi nemese nyǵaıýy teńgege áser etpeı qoımaıdy. Alaıda, Batys elderiniń RF-ǵa qatysty sanksıalyq rıtorıkasy teńgeniń aıyrbastaý baǵamyna áser ete otyryp, uzaq ýaqyt boıy jalǵasyp kele jatqanyn atap ótken jón.
Biz teńgeniń serpini saýda seriktesteri bolyp tabylatyn elderdiń valúta baǵamdarynyń qozǵalysyna ǵana baılanysty emes ekenin birneshe ret atap óttik. Aıyrbastaý baǵamy birqatar ishki jáne syrtqy faktorlardyń áserinen qalyptasady, munaı baǵasy eldiń negizgi eksporttyq taýary retinde mańyzdy ról atqarady. Ulttyq Bank jaǵdaıǵa muqıat monıtorıń júrgizýdi jalǵastyrýda jáne naryqtaǵy turaqtylyqty qamtamasyz etý úshin qoldan keletin sharalardy qabyldaýǵa daıyn.