zertteýshi-ǵalym Mardan Baıdildaev edi
1926 jyldyń kúlimdegen kókteminde qazirgi Qyzylorda oblysynyń Jalaǵash aýdanyndaǵy irgeli aýyldardyń birinde dúrildegen úlken toı bolyp jatty. Toı ıesi osyndaǵy Jetirý-Kereıit degen elden shyqqan naǵyz «shynjyr balaq, shubar tóstiń» ózi, ataqty bı – Keldibaı bı bolatyn. Aýyldyń úlken-kishisi bar, syrttan kelgen qonaqtar bar, alty aı qystyń áleginen endi bosap shyqqan mezgilde ótip jatqan shildehanaǵa jurt shyn ynta-yqylasymen jınaldy. Ataqty bıdiń báıbishesi ul tapqan edi.
Alty aı qystyń aıaǵy bitip, kún jylyna bastaǵanda jolǵa shyqqan belgili aqyn Turmaǵambet Iztileýov Aqmeshitten elge qaraı qaıtyp kele jatqan bolatyn. Jol ústi bolǵan soń, óziniń aǵasy Keldibaı bıdiń aýylyna qaraı at basyn burady. Qalyń elge keńinen tanymal aqyn kelgende, aýyldaǵy toı qyzyp jatqan edi. Turmaǵambet aqyndy el-jurt qýana qarsy aldy.
– Kónekóz qarıalardyń aıtýynsha, sonda Keldibaı bı «Qutty qonaq kelse, qoı egiz tabady» degen joralǵymen Turmaǵambetke ótinish aıtyp, balasyna at qoıdyrady. Sonda Turmaǵambet óziniń qıalyn terbep júrgen parsynyń ataqty «Shahnamasyndaǵy» úlken batyrdyń beınesi Shahmardannyń aty aýzyna túsip, úsh ret qulaǵyna aıǵaılap, azan shaqyryp jańa týǵan nárestege Shahmardan dep at qoıypty. Bul bala keıinnen úlken zertteýshi-ǵalym bolǵan ózimizdiń Mardan Baıdildaev edi. 50-jyldardyń aıaǵynda baıdyń tuqymy, bıdiń balasy dep qýdalaýǵa túsip júrgen sátterinde óz esiminiń basyndaǵy «Shah» sózin aıtpaı, el arasynda Mardan bolyp atalyp ketipti, – deıdi jyrshy-ónertanýshy, fılologıa ǵylymynyń kandıdaty Berik Júsipov.
Turmaǵambet aqynnyń qıalyn terbep júrgen Shahmardan beınesi parsynyń ataqty aqyny Fırdoýsıdyń «Shahnamasynan» alynǵan edi. Bir qyzyǵy – arada on jyl ýaqyt ótkende Turmaǵambet Iztileýovtiń osy «Shahnamany» aýdarýyna týra keledi.
Keńes Odaǵynyń kezinde óner men ádebıetke jaqsy kóńil bólinetin edi. 1934 jyldyń aınalasynda búkil Keńes Odaǵy bolyp áıgili parsy oıshyly, uly aqyn Fırdoýsıdyń 1000 jyldyq mereıtoıyn atap ótip jatty. Osyǵan oraı odaqtas elderdiń belgili aqyndary Fırdoýsıdyń ataqty «Shahnamasyn» óz tilderine aýdara bastaǵan bolatyn. Qazaq tiline aýdarý taǵdyr jazyp, Turmaǵambet Iztileýovtiń enshisine buıyrdy.
Syr súleıi atanǵan Turmaǵambet aqynnyń «Shahnamany» aýdarýyna onyń óziniń shákirti bolǵan belgili qoǵam qaıratkeri Temirbek Júrgenov sebep bolǵan edi. Fırdoýsıdyń 1000 jyldyǵyna oraı «Shahnamany» aýdarý qolǵa alynǵanda, parsynyń belgili ǵalymy Sadrıddın Aını de, qoǵam qaıratkerleri Mırzoıan men Temirbek Júrgenov te qazaq tiline aýdarýdy Turmaǵambetke tapsyrǵan jón dep tapty. Turmaǵambet «Shahnamany» 10 aıda aýdaryp shyǵady.
– 1936 jyly on aıdyń ishinde «Shahnamany» aýdaryp shyqqannan keıin úkimet Turmaǵambetke 500 som kóleminde zeınetaqy taǵaıyndaıdy. Biraq oǵan bunyń zeınetin kórý buıyrmady deýge bolady. Osy arada aıta ketetin nárse – Turmaǵambet óziniń áıgili ustazy Fırdoýsıdyń taǵdyryn qaıtalap shyqty. Mahmud Ǵaznaýı sultannyń usynysymen Fırdoýsı «Shahnamany» jazǵanda, Ǵaznaýı oǵan 1000 dildá altyn berýge ýáde etken edi. Alaıda, sultannyń qaharyna ushyraǵan Fırdoýsı qajyp, óziniń týǵan jeri – Týs qalasynda ómirden ótedi. Sol kezde baıaǵy bermek bolǵan altynnyń ornyna on túıege artylǵan kúmis qala qaqpasynyń bir shetinen kirip kele jatyr edi. Al bul ýaqytta Fırdoýsıdyń tabyty salynǵan kerýen qalanyń ekinshi qaqpasynan shyǵyp bara jatqan bolatyn. Turmaǵambettiń basynan da dál osyndaı jaǵdaıdy kórýge bolady, – deıdi ǵalym Serikbaı Qosan.
Shynynda da, «Shahnamany» aýdaryp bolǵan Turmaǵambetti 500 somnyń ornyna abaqty kútip turǵan edi. Ol ózi buryn 1931 jyly baı-feodaldardy qýǵyndaý naýqany kezinde de Qarmaqshy men Qazaly túrmelerinde otyryp shyqqan bolatyn.
Qýǵyn-súrgin jyldarynda Temirbek Júrgenov «halyq jaýy» atanyp ustalyp ketken soń, «úsh áriptiń» adamdary onyń jumys ústeliniń ústinen Ahmet Baıtursynov pen Turmaǵambet Iztileýovke qazaq ádebıeti men mádenıetine sińirgen eńbegi úshin taǵaıyndalǵan ómirlik zeınetaqy týraly shyǵarylǵan sheshimdi taýyp alady. Osydan keıin olar «japon shpıony» bolǵan «halyq jaýymen» baılanysyń bar degen jeleýmen Turmaǵambettiń izine túsedi. Buryn da túrme dámin tatqan Turmaǵambetti taǵy da temir tor kútip turdy.
– «Japon shpıonymen» baılanysyń boldy degen áńgimemen túrmede Turmaǵambettiń jasyna da, el aldyndaǵy ataq-abyroıyna da qaramaı, uryp-soǵyp, qınap, moıyndatýdyń túrli amal-aılalaryn jasaıdy. Solardyń kesirinen aýrýly bolǵan Turmaǵambet elge kelgen soń kóp uzamaı, 1939 jyly dúnıe saldy, – deıdi fılologıa ǵylymynyń kandıdaty Berik Júsipov.
1926 jyly Aqmeshitten qaıtyp kele jatqanda, shildehana ústinen túsip, ózi atyn qoıǵan bala – Mardan Baıdildaev keıinnen qazaqtyń úlken fólklortanýshy ǵalymy bolyp shyqty. Turmaǵambettiń sol ýaqyttaǵy senimi aldamaǵan edi. Mardan Baıdildaev 1957 jyly Turmaǵambettiń aýylyna baryp, aǵaıyn-týǵandarynyń ruhsatymen Syr súleıi ózi kózi tirisinde kómdirip ketken qoljazbalaryn qazyp alady. Bul 35 dápterden turatyn ataqty «Shahnamanyń» qoljazbasy bolatyn.
– Mardan Baıdildaev Syr boıynyń óneri dese, jalpy mádenıet pen óner dese ishken asyn jerge qoıatyn adam edi. 1937 jyldyń qurbany bolǵan qanshama qaıratkerdiń aqtalyp shyǵýy men olardyń qaıtadan tarıhqa enýine ol kisi orasan zor eńbek sińirdi. Qarapaıym tirlik keshken Mardan óziniń qońyrqaı ómirine qaramastan, qýǵyn-súrgin qurbandarynyń áıelderi men ul-qyzdaryn, tipti, óziniń jeke aqshasyna qajet jerine alyp baryp, alyp kelip júrdi. Oǵan talaı jurt kýá bola alady, – deıdi zertteýshi-jýrnalıst Tynyshbek Daırabaı.
Qarap tursań, ómir degen nárse adam bilip bolmaıtyn beımálim bir baılanystardan turady. Jańa týǵan nárestege Turmaǵambettiń Shahmardan dep at qoıýy, keıinnen onyń sol keıipker beınelengen «Shahnamany» aýdarýy, artynan sol Fırdoýsıdyń taǵdyr-talaıyn keshýiniń arasynda belgisiz bir baılanystar jatqan sıaqty. Tipti, Turmaǵambettiń óziniń qaıta tirilýine sebep bolǵan Mardan Baıdildaev edi.