· Halqymyz úshin túrik aǵaıyndardyń orny bólek. Tili men dini, dili bir ultpyz. Tarıh pen mádenıette de uqsastyqtar kóp. Sodan bolar, egemendik alǵanda Anadoly jurty alǵash bolyp qýandy, derbestigimizdi eń birinshi tanydy. Kóptiń aldy bolyp, Almatydan óz elshiligin ashty. Mine, otyz jyldan assa da, máńgilikke ulasqan dostyq aıasynda órbigen baılanys toqtamaı, aǵaıyn arasy úzilgen emes. Osy oraıda, eki el arasyndaǵy yntymaqtastyq pen ózge de baılanystardyń qazirgi jaǵdaıy týraly Túrkıanyń Almatydaǵy Bas konsýly Evren Múderrisoǵlymen suhbattasqan edik.
Túrkıa – Qazaqstannyń eń iri ınvestorlarynyń biri
– Evren myrza, suhbatymyzdy Qazaqstan men Túrkıa arasyndaǵy baılanystardan bastasaq…
–Túrik qoǵamy ártúrli salalarda Qazaqstannyń ekonomıkasyna óz úlesin qosyp keledi. Bizdiń qarym-qatynasymyzdyń áleýeti barlyq salada zor ekenin aıta ketken jón. Túrkıa men Qazaqstannyń ortaq tarıhy, tereń mádenı jáne halyqtarymyz arasyndaǵy berik dostyqqa negizdelgen saıası, dıplomatıalyq baılanysy bar. Qazaqstannyń táýelsizdigin Túrkıanyń birinshi bolyp moıyndaýy – tabıǵı qubylys. Menińshe, buǵan tańqalýdyń qajeti joq. Sebebi, bul – ortaq tarıhymyz ben baýyrlastyǵymyz úshin bizge júktelgen paryzdy oryndaý boldy. Osyny ashyq aıtqym keledi. Túrkıa men Qazaqstannyń ózekti halyqaralyq máselelerge degen kózqarasy birdeı. Álemdik úrdister boıynsha ustanymdary óte jaqyn. Elimizdiń FETO, PKK, DAISH jáne DHKPC sıaqty lańkestik uıymdarmen kúresinde, sonymen qatar «armán genosıdi» dep atalatyn dıskýrstarmen kúresý sıaqty ulttyq isterde Qazaqstannyń turaqty qoldaýy seziledi. Lańkestermen kúreste árqashan bizben birge bolyp keledi.
Keıingi jyldary ekonomıka salasynda ilgerileýshilik baıqalady. Qazir Qazaqstannyń ártúrli salalarynda úsh myńnan astam túrik kompanıasy men bıznesi jumys isteıdi. Qazaqstandaǵy túrik kásipkerleri negizinen tamaq ónerkásibi, farmasevtıkalyq hımıa ónerkásibi, qurylys, qonaqúı sharýashylyǵy jáne óndiris salalarynda jumys isteıdi. Qorǵanys ónerkásibi men organıkalyq aýyl sharýashylyǵy – sońǵy ýaqytta eń kóp nazar aýdarǵan sektorlardyń biri. Túrik kompanıalary Qazaqstan ekonomıkasyna jáne óndiristi ártaraptandyrýǵa eleýli úles qosýda. Túrkıa – Qazaqstannyń eń iri ınvestorlarynyń biri. Bıyl Túrkıadan Qazaqstanǵa quıylǵan ınvestısıanyń jıyntyq kólemi alty mıllıard dollardan asty. Qazaqstandyq ınvestorlardyń elimizge salǵan ınvestısıasynyń jalpy kólemi – bir mıllıard dollar deńgeıinde. Árıne, biz eldegi eki iri ınfraqurylymdyq jobada mańyzdy ról atqarǵan túrik ınvestorlaryn maqtan tutamyz. Búgingi kúni bizdiń merdiger kompanıalar Qazaqstanda bes júzden astam jobany júzege asyryp, jıyrma alty mıllıard dollardy quraıtyn jumystardy qolǵa aldy. Sondaı-aq, qazaqstandyqtar úshin demalýǵa laıyqty elder arasynda Túrkıa birinshi orynda dep aıtýǵa bolady. Bizdiń Qazaqstanmen ekijaqty qarym-qatynasymyz 30 jyl boıy aǵaıyn retinde bolsa, endi strategıalyq áriptestik deńgeıinde damyp keledi.
Almaty – meniń ómirimdegi erekshe orny bar qala
– Bilim men mádenıet salalaryndaǵy baılanystar qalaı damýda?
– Eki tarap 2019 jyly qarym-qatynasty «keńeıtilgen strategıalyq seriktestik» deńgeıine kóterý týraly sheshim qabyldady. Osy seriktestikti joǵary deńgeıge kóterý arqyly qarym-qatynasymyzdy strategıalyq seriktestik deńgeıine kóterdik. Bul bizdiń baılanysymyzdy jan-jaqty tereńdetýge múmkindik beredi.
Árıne, mádenıet pen bilim berý salasyndaǵy yntymaqtastyǵymyz kóp qyrly baılanystyń taǵy bir mańyzdy bóligi bolyp sanalady. Qazaqstan Túrkıanyń stıpendıalyq baǵdarlamasyna eń kóp qyzyǵýshylyq tanytqan elderdiń qatarynda. Qazaqstan táýelsizdik alǵan jyly ashylǵan Halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıteti – osy saladaǵy jumysymyzdyń taǵy bir naqty mysaly. Qoja Ahmet Iassaýı atyndaǵy Halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıteti 1992 jyly Túrkistan qalasynda Qazaqstan men Túrkıanyń yntymaqtastyǵy negizinde quryldy. Túrkitildes memleketter arasynda eń alǵash halyqaralyq mártebege ıe birden-bir oqý orny 30 jyl ishinde Qazaqstannyń bilim berý men mádenı ómirine aıtarlyqtaı úles qosty.
Ekonomıkalyq, komersıalyq jáne halyqaralyq qatynastarda túrik tilinde oqyǵan, bakalavr jáne magıstr dárejesi bar bilikti qyzmetkerlerge suranys artyp keledi. Meniń oıymsha, Qazaqstanda túrik ýnıversıtetteriniń áleýeti joǵary. Qazirgi tańda Túrkıa eń kóp sheteldik stýdentter oqıtyn álemdegi on eldiń qataryna kiredi. Túrkıanyń joǵary oqý oryndarynda 198 túrli elden kelgen 350 myńǵa jýyq sheteldik stýdentter bilim alýda. Endigi maqsat – odan da kóp sheteldik stýdentterdi qabyldaıtyn jahandyq bilim berý ortalyǵyna aınalý. Onyń ishinde qazaqstandyq baýyrlarymyzdyń Túrkıada bilim alyp, ýnıversıtetter arasynda stýdent almasý baǵdarlary barlyq saladaǵy yntymaqtastyǵymyzdy nyǵaıtady dep oılaımyn. Biz qazaqstandyq túlekter sanyn kóbeıtkimiz keledi.
2023-2024 oqý jylynda Almatydaǵy Túrik tilin oqytý kýrstaryna 4600-den astam qazaq baýyrlarymyz qatysyp, túrik tili boıynsha bilim aldy. Aldaǵy 2024-2025 oqý jylynda Almatyda 25 túrik tili oqytýshysy túrik tilin oqytatyn bolady. Bul eki eldiń tildik jáne mádenı baılanysyn nyǵaıtýǵa úlken úles qosady dep senemiz.
– Almatyda Bas konsýl qyzmetin atqarǵanyńyzǵa bir jyl boldy. Biraq bul shaharda odan buryn da jumys istegenińizdi bilemiz. Ońtústik astana týraly oıyńyzdy bilgimiz keledi.
– 2002 jyldan beri dıplomatıalyq qyzmettemin. Almaty meniń ómirimdegi erekshe orny bar qala, sebebi meniń eń alǵash syrtqy qyzmetim Túrkıanyń Qazaqstandaǵy Elshiliginen bastaldy. 2006–2008 jyldar aralyǵynda jas dıplomat bolyp qyzmet atqardym. Endi, mine osy ásem qalada qaıta qyzmet atqaryp jatyrmyn. Almatydan keıin Túrkıanyń Varshava, Kıev, Addıs-Abeba jáne Bern elshilikterinde qyzmet atqardym. Sonymen qatar, ár jyldary Túrkıanyń Syrtqy ister mınıstrliginde Protokol bas dırektorynyń orynbasary, Shyǵys Eýropa boıynsha bas dırektordyń orynbasary, Balqan jáne Ortalyq Eýropa boıynsha bas dırektordyń orynbasary jáne Eýropalyq Odaq boıynsha bas dırektordyń orynbasary sıaqty jaýapty qyzmetterde boldym.
Almaty ol kezde de ádemi qala edi. Alǵash ret elimnen tys jerde jumys istegen jer bolǵandyqtan, saparda júrsem men árqashan osy shahardy ańsaımyn. Dál osy qalada qyzmet etkenimdi maqtan tutamyn. Sonymen birge, Qazaqstan – bizdiń atajurtymyz, túrki álemindegi asa mańyzdy elderdiń biri. Maǵan osy qalada taǵy da qyzmet qylý múmkindigi buıyrǵanyna qýanyshtymyn.
Almaty – ásem qala. Tek ádemi ǵana emes, mádenıeti joǵary qala. Ejelgi tarıhy bar kóne qala keń júrekti, ıntellektýaldy jáne shynaıy adamdarǵa toly. Bul shahar men úshin erekshe ystyq, orny bólek qala. Ultyma, memleketime, barsha túrik álemine jaqsy qyzmet etýge tyrysamyn.
Baýyrlastyqtyń jańa belesi
– Qazaqstan da, Túrkıa da Túrki Memleketteri Uıymynyń negizin qalaýshy elder sanalady. Ekijaqty baılanystyń syrtynda atalmysh uıym sheńberinde birligi bekem. Túrki elderiniń bolashaǵyna qatysty ne aıtasyz?
– Iá, Túrki Memleketteriniń uıymyn qurǵan negizgi elder. Eger túrki elderiniń bolashaǵy týraly aıtar bolsaq, Túrki álemi yntymaqtastyǵynyń bolashaǵy jarqyn. Túrki tildes ulttar quraıtyn memleketterdiń bolashaǵy da ǵumyrly bolary sózsiz. Sebebi, búkil túrki halqyn baılanystyratyn ortaq ádet-ǵuryp pen ortaq tarıh bar. Biz bir-birimizben tyǵyz baılanystamyz. Jahandaný úderisi qarqyn alyp, Túrki áleminiń tutastyǵyn, bolmysyn saqtaýǵa tyrysý kerek. Túrki elderi ásirese, mádenı salada belsendi. Máselen, osy salada TÚRKSOI, Túrkitildes Parlamentter Assambleıasy bar. Sondaı-aq, Túrik ýnıversıtetteriniń qaýymdastyǵy jumys isteıdi. Sondyqtan biz ómirdiń barlyq salasynda baılanys ornattyq. Ásirese, ekonomıkalyq jáne komersıalyq salada yntymaqtasý óte mańyzdy.
– Birqatar Batys elderiniń elshileri, konsýldary Qazaqstanǵa kelmeı turyp qazaq tilin úırene bastaıdy. Áleýmettik jelige qazaqsha sóılegen vıdeolaryn jıi júktep turady. Oǵan qaraǵanda bizdiń tilderimiz óte uqsas, úırenýge ońaı. Qazaqshańyz qalaı? Úırenip júrsiz be? Qansha til bilesiz?
– Qazaq tilin úırenip júrmin. Iá, qazaq tiliniń gramatıkasy túrik tiline uqsaıdy. Biraq keıbir sózder bizdiń qoldanystaǵy sózderden múldem ózgeshe. Menińshe, buǵan elder arasyndaǵy geografıalyq alshaqtyq sebep bolǵan sıaqty. Qazaqsha úırengisi keletin túrikter úshin kırıll álipbıin meńgerý qıyndaý bolady. Tildi endi úırene bastaǵan adam úshin tym kúrdeli bolyp kórinedi.
Til úırený arqyly adam ózge ulttyń mádenıetin, tarıhyn, ádet-ǵurpyn qosa meńgerýi kerek. Osy turǵyda kóp til bilýdiń artyqshylyǵy kóp. Sondyqtan jastarǵa aıtar keńesim, qazir qoldanyp júrgen uıaly telefon arqyly onlaın platformalarmen til úırenýge bolady. Qazirgi urpaq tehonologıany áldeqaıda belsendi qoldanady. Sondyqtan jastarǵa múmkindiginshe til úırenýge keńes beremin. Olar álemdegi eń tanymal tilderdi úırensin. Men orys tili men aǵylshyn tilin bilemin. Qazir qazaq tilin úırenip jatyrmyn.
– Qazaqstannyń qaı qalalarynda boldyńyz?
– Astana qalasynda jıi bolamyn. Túrkistan men Taraz qalalarynda boldym. Soltústik pen Shyǵys Qazaqstanda bolmadym. Aldaǵy ýaqytta Óskemenge jáne Qorqyt ata dúnıege kelgen shahar – Qyzylordaǵa barǵym keledi.
– Eki halyqtyń qandaı uqsastyqtaryn baıqadyńyz?
– Qazaq pen túrik mádenıeti óte uqsas. Resmı áńgimelerimizde de ortaq tarıhı mádenıetti aıtamyz. Máselen, sizderdegi kishkentaı balanyń aıaǵyna ala jip baılap, kesý, ıaǵnı tusaýkeser rásimi bizdiń Anadolyda bar. Dástúrde bir jasqa tolǵan balanyń aıaǵyn arqanmen baılap, bolashaǵy jarqyn bolsyn degen ıgi tilekpen tusaýyn kesedi.
– Suhbatymyzdyń sońǵy suraǵy bolsyn. Qazaq pen túrik qoǵamy bir-birin jaqynyraq tanýy úshin taǵy ne isteý kerek?
– Eń bastysy, árıne, ol – til. Halyqtar bir-birin jaqynyraq taný úshin tilin túsinýi kerek. Biz Túrkıadaǵy qazaq tili kýrstary men munda qazaq jáne túrik kýrstarynyń sanyn kóbeıtip jatyrmyz. Qazir jastar osy uıaly telefonnan-aq tildi tez úırenedi.
– Sóz sońynda oqyrmandarymyzǵa aıtar sózińiz bolsa, marhabat...
– Aqparat quralyn paıdalana otyryp, ótken aptada tolassyz jaýǵan jańbyrdyń saldarynan Almaty Halyqaralyq áýejaıynyń jańa termınalyn sý basty. Osy yńǵaısyz jaǵdaıǵa túsinik bergim keledi.
Bul oqıǵa áleýmettik jeliler men aqparat quraldarynda belsendi talqylandy. Ásirese, 450 mıllıon dollarlyq TAV jobasy týraly syn-pikirler de aıtylyp qaldy. TAV jetekshiligindegi Almaty Halyqaralyq áýejaıy jobasy tolyq aıaqtalǵannan keıin áýejaıdyń jyldyq jolaýshy kórsetkishin 14 mıllıonǵa deıin jetkize alady. Bul kórsetkish áýejaıdyń qazirgi múmkindikterin aıtarlyqtaı arttyrady jáne aımaqtyń ekonomıkalyq damýyna da oń áserin tıgizedi. Osyǵan baılanysty men Almaty Halyqaralyq áýejaıynyń prezıdenti Góker Kóse myrzamen sóılesip, mundaı jaǵdaıdyń neden bolǵanyn suradym. Ótken aptadaǵy oqıǵa burynǵy drenaj júıesiniń kóp jaýǵan jańbyr sýyn ıgere almaǵanynan bolǵan. Góker Kóse myrzanyń aıtýynsha, Almaty Halyqaralyq áýejaıynyń basshylyǵy bul máseleni sheshý úshin shuǵyl sharalar qabyldaǵan. Jańbyr sýyn ıgerý maqsatynda burynǵy drenaj júıesin ulǵaıtý jáne jańartý boıynsha jumystar bastaldy. Bul jumystar áýejaıdyń qyzmet kórsetý sapasyn jaqsartýǵa baǵyttalǵan jáne bolashaqta osyndaı yńǵaısyz jaǵdaılar bolmaıtynyn jetkizdi.
– Ýaqyt bólip, suhbat bergenińizge rahmet! Túrkıa men Qazaqstan arasyndaǵy áriptestikke sáttilik tileımiz!