Jurttyń balasy men onyń aqshasy.
Týra biz sıaqty munaı satatyn Ázirbaıjan 2015 jyldan beri bir AQSH dollary 1,7 manatqa teń baǵamdy ustap keledi. Jáne The Economist Group boljaýynsha osy parıtet 2029 jylǵa deıin turaqty saqtalýy tıis. Iaǵnı manattyń dollarǵa shaqqandaǵy baǵamy 14 jyl boıy ózgermeıdi. Ekonomıka men eksport qurylymy bizge uqsas Ázirbaıjan qalaısha ulttyq valúta turaqtylyǵyn qamtamasyz etti? Jáne osy turaqtylyqtyń baǵasy qandaı?
Teńge nege manat sıaqty bolmady? Jáne nege bola almaıdy? Nege bizdiń teńge kez-kelgen álemdegi jaǵdaıǵa tym sezimtal? Osyǵan asyqpaı jaýap izdesek, kóp proses sizge túsinikti bola bastaıdy.
Ashyq moıyndaý kerek, óz valútamyzǵa qıanat kórsetken kezderimiz az bolmady. Sondyqtan barlyǵyn álemdik naryqtar men syrtqy qubylystarǵa ǵana baılanystyryp oqyrmandy aldaǵym kelmeıdi. Teńge tamyryna jeke múdde jolynda ishten balta shapqandar da kezdesti. «Keıingi Nazarbaev» dáýirinde, ıaǵnı 2010-2015 jyldary biz úlken qatelikter jiberdik. Qazirgi turǵydan alǵanda monetarly qatelik dep aıtamyz ǵoı, biraq ol kezde Nazarbaevqa jaqyn olıgarhtyq toptar joǵary bılikti teńge devalvasıasyna májbúrlep, sodan úlken dıvıdendter alǵany jasyryn emes. Munaı, gaz, metal, kómir eksporttaǵan iri qarjylyq toptar valútalyq túsimdi ózara kelisip shoǵyrlandyryp aldy da, túnde úlken kabınetke kirip shyǵyp, teńgeni qoldan quldyratyp, artynan birshama dollar satyp, bankterdegi teńgelik kredıtterin, kásiporyndar qaryzdaryn, jumysshylar aılyǵy syndy barlyq máselelerin sheship tastady. Shamamen 17 adam keremet dıvıdend aldy, al 19 mıllıon Qazaqstan halqy bir sátte 80 paıyzǵa kedeı bola tústi. Bir jaýapty tulǵanyń "devalvasıa týraly ózim jańa ǵana bildim" dep qatyratyny da osy kez. Teńge 2014 jyldyń basynda 20 paıyzǵa, odan erkin aınalymǵa ketkennen keıin taǵy 30 paıyzǵa quldyrady.
Osy kezde ekonomıkany saıasat belden basyp, taǵy úlken qatelik jasadyq. Teńgeni erkin aınalymǵa jibergennen keıin onyń tolyq fýndamentaldy naryqtyq deńgeıine qulap bitýin kútý kerek edi. Sol kezde 400-ge qulasa da, qazannyń túbine jetip, ózi toqtap, ary qaraı tolyq naryqtyń qolyna ótip keter edi. Oǵan saıası batyldyq jetpeı, 2015 jyldyń sáýirinde ótken Nazarbaevtyń kezekten tys saılaýynyń aldynda halyqty dúrliktirmes úshin 2014 jyldyń kúzinen 2015 jyldyń kóktemi aralyǵynda teńgeni ustap turý úshin rezervten 20 mıllıard dollardan astam valúta jaǵylyp ketti. Saılaý ótkennen keıin bir aı bolmaı jatyp, teńge báribir qulady. Biz bolmaıtyn jerde rezervten aıryldyq.
Qazir osy artyq 20 mıllıard dollar eki jyldyń búdjettik defısıtin jabýǵa ońaı jeter edi.
Sondyqtan teńgeniń qazirgi problemalarynyń 30 paıyzy ótken dáýirdiń qateligi. Ol búkil ekonomıkalyq agentterdiń (kompanıalar, ınvestorlar, halyq, tb.) teńgeden qorqyp qalýyna, oǵan senimsizdikpen qaraýyna alyp keldi. Qıt etse valúta aıyrbastaý beketine júgirý, uzaq pozısıadaǵy kapıtaldy teńgede ustamaý, teńgeni tek qysqa shorttarda qoldaný ádeti osydan paıda boldy. Biz munyn zardabyn áli uzaq ýaqyt tartatyn bolamyz.
Tym kóp áripter jazyp kettim. Sonymen, ekonomıkalyq qurylymy bizge uqsas Ázirbaıjan manatynyń baǵamy nege ózgermeıdi? Al teńge nege "fıgaro anda, fıgaro mynda" degendeı kúnde qubylatyn bolǵan?
2014 jyly Qazaqstan da, Ázirbaıjan da óz valútalaryn devalvasıalap, erkin aınalymǵa jiberdi. Biraq osydan keıin eki eldiń ortalyq banki monetarly rejımniń eki baǵytyn tańdady.
Ázirbaıjan "kýrs targeti" saıasatyn tańdady. Iaǵnı manat baǵamyn Ázirbaıjan Ortalyq banki belgili bir naqty korıdorda ustap otyrady. Qazir ol bir dollarǵa 1,7 manat. Sonǵy jyldary baǵamdy osy korıdorda ustap otyrý úshin Ortalyq bank shamamen jylyna 2 mıllıard dollar shyǵyndap keledi. Biraq eger munaı baǵasy barreline 60 dollardan arzandap ketse, onda tólem balansynyń profısıti nasharlap, ıntervensıaǵa qajet qarjy 3 mıllıard dollarǵa deıin artýy múmkin.
Baký qor bırjasyndaǵy dollar/manat jubyn alyp qarasaq, 2023 jyly bırjada 1,5 mıllıard dollar satylǵan. Ázirbaıjan manat kýrsyna tólem balansy salmaq salmaýy úshin syrtqy qaryzdy azaıtyp, ony ishki jalpy ónimniń 7,5 paıyzy deńgeıine deıin túsirdi.
Qazaqstan óz kezeginde "ınflásıany targetteý" rejımin qup kórgen. Iaǵnı Ortalyq bank ınflásıany belgili bir deńgeıde ustaýǵa tyrysady. Barlyq kúsh ınflásıamen kúresýge baǵyttalady. Onyń basty quraly - bazalyq stavka.
Al teńge kýrsyn anyqtaý Qazaqstan qor bırjasyndaǵy naryqtyq saýda-sattyqqa júkteldi. Shok bolmasa retteýshi valúta naryǵyna aralaspaıdy. Biraq kez-kelgen ýaqytta ıntervensıa jasaýǵa quqyǵy bar.
Al biz nege Ázirbaıjan sıaqty teńgeniń kýrsyn turaqty ustamaımyz? Dál osy kezde masshtab problemasyna kezigemiz.
2023 jyly Baký qor bırjasyndaǵy valútalyq saýda-sattyq kólemi 3 mıllıard dollar shamasynda boldy. Al bizdiń bırjanyń valútalyq saýdasy byltyr 820 mıllıard dollardan asqan. Osy kezde Ázirbaıjan úshin manat kýrsyn ustaýǵa jylyna 2 mıllıard dollar jetip jatyr. Al bizge 400 teńge kýrsyn saqtaýǵa keminde jylyna 57 mıllıard dollar qajet. Bizdiń taza valútalyq rezervterimiz 105 mıllıard dollar ekenin eskersek, "kýrs targeti" rejıminde Qazaqstannyń kúshi tek eki jylǵa áreń jetedi. Odan keıin Ulttyq qorsyz jáne altyn-valúta qorynsyz tul jalańash qalamyz.
Ázirbaıjannyń rezervi 70 mıllıard dollar. Olar esh qınalmaı manat kýrsyn 35 jyl boıy ustap tura alady.
Osy jerde nege teńge men valútalar arasyndaǵy saýda jylyna 820 mıllıard dollar, al manat saýdasy bar-joǵy 3 mıllıard degen suraq paıda bolady.