M.Áýezov murajaı úıinde «R.Berdibaı atyndaǵy halyq ýnıversıtetiniń» kezekti dárisi ótti. Oǵan Qazaqstannyń halyq ártisi Tuńǵyshbaı Jamanqulov qatysty. Moderator – fólklortanýshy ǵalym Kenjehan İslámjanuly. Oraıly sátti paıdalanyp, tushymdy oı-pikirler men ártúrli estelikterdi hatqa túsirýdi jón kórdik.
Teatr – mádenıet pen óner ordasy
Zańǵar jazýshy Muhtar Áýezovtiń mýzeı-úıine, qutty mekenge, qarashańyraqqa ımene basatyndardyń birimin. Ózim jas akter kezinde osynda talaı keldim. Muqań otyrǵan úıdi biraz aralaǵanbyz. Jalpy, bul jer quttyhana meshit ispetti. Ýaqyt óte kele meniń de tabanym tıip, qonaq retinde kelgenim tolqynys týdyrdy.
Bul jerde jaqsy oılar aıtylady. Sher tarqatylady. Elimizdiń erteńine kúmán bolmasa, «oıpyrmaı ne bolady?» degen bir alańdaýshylyqtar da baıqalyp qalady. Men ózim osyndaı oıdy keshemin. Óıtkeni, muny ádemi sóz úshin aıtyp otyrǵan joqpyn.
Talaı qymbatymyzdy arzandatyp, arzandy qymbat qylyp jibergen kezderimiz de haq. Sol jaǵy óner adamy retinde janymdy jegideı jeıdi. «Qaıtemiz, ne isteımiz?» degen suraqtar mazalaıdy. Men álgi orystardyń «osy róldi oınadym» degenin qabyldamaımyn. Qazaqtyń oınady degen sózi óte jeńil sóz. Balanyń oıyny, ázil-syqaq, jeńge men qaıynnyń qaljyńdasyp oınaǵany sıaqty estiledi. Tym tárbıeli, synyq minezdi bolǵandyqtan kóbine-kóp mańyzdy suraqtardyń jaýabyn taba almaı júrgendigimiz qazaqtyń minezinde sıaqty.
Bárine kónemiz, «bir mánisi bolar» degen aýyr maqaldar bar. Sondaı-aq, «bastan kelse óldik, arttan kelse kóndik» deıdi. Abaı hakim de «qazaqtyń maqal-mátelderiniń iske alǵysy da, iske alǵysyzy da bar» depti ǵoı. Onyń bárin beker aıtyp otyrǵan joq. Bastan ótken soń aıtqan bolar.
Sózqumar qazaqpyz ǵoı. Taǵy da sol danyshpan Abaıdyń tilimen aıtqanda, «ózimizden sózimiz uzyn». Kez kelgen oıdy, pálsapalyq poshymdy kestelep ónerlep aıtyp, maqal, óleń qylyp jiberemiz. Qazaqtyń arǵy-bergi zamandarynyń bárinde asyqpaıtyn halyqpyz ǵoı. Bir mánisi bolar dep júremiz. Biraq kóp nárseden qur qalyp, aıyryldyq. Biraz dúnıeni kómeskilendirip aldyq.
Sonyń bárin biz, ónerde júrgen adamdar ýaıymdaımyz. Úıtip-búıteıik dep at ton salyp, atoı salmaspyz. Ónerimizbenen jetkizýge tyrysamyz. Keıde bir atym nasybaıǵa ókpelep qalatyn qazaq, «óı, ıtiń ártis qoı» dep altynshy surypqa ıterip tastaı salady.
Kezinde maqala jazýdy bastadym. Onda da qazaqtyń arǵy-bergi tarıhyn emes, óner jaıly, ónerdiń teorıalary týraly oılandym. «Sahnada nege ándetip sóıleımiz, nege aıǵaılap ketemiz, nege tek saqal-murtty japsyryp alyp, syrǵa taǵa salyp kósemsımiz? Nege orys rejıssýrasynyń jolymen júremiz? Qazaqı joldy taba almaımyz ba?» deıtin oılar esim kire bastaǵan shaqtan bastaý aldy. Sóıtip, «Qazaq ádebıeti» syndy gazetterge jazdym. Ózim qurbylas aqyn- jazýshylar, jýrnalıser maǵan «mynaý kitap oqıtyn ártis eken» dep aıtatyn boldy. Kóptegen aqsaqaldaryń qasyna otyrdym, qolyna sý quıdym, sózin tyńdadym, aǵaladym degendeı. Paıǵambar jasyna tolysqan akterlerdiń ýaqyttary bitkende qara jerdiń qoınyna berdim, topyraq salyp júgirip júrdim. Kóbi qarapaıym, qarabaıyrlaý ǵoı. Kóbine-kóp júrektiń jolymen, sózdiń qadirimen ǵana ónerpaz bolǵandaryn bilemin. Bul aýyr sóz emes. Óz dısertasıamdy «Qazaqtyń sheshendik sóziniń akterdiń oıyna yqpaly» dep qorǵadym. Ony maǵan tilime tıek qylǵan teatrtanýshy aǵamyz Baǵybek Qundaqbaev edi. Ol kisi «sen Myrqymbaı bala, oılanady ekensiń ǵoı!» dedi. Men «oıbaı aǵa, qalaı oılanbaımyz, oılanamyz» deımin. Baǵybek aǵa «jazyp oılanady ekensiń ǵoı, dısertasıa jazsańshy» dese, «qoıyńyzshy» dep qoıamyn. Ol kezde ájeptáýir jolym bolyp «halyq ártisi», «Memlekettik syılyqty» alǵan edim. M.Áýezov teatry dırektorynan túsken kezim bolatyn. Meni sol kezderi Akademıaǵa kishi «ǵylymı qyzmetker» etip alyp aldy. Ǵalymdar bólek ólshemdegi adamdar ekenin baıqadym. Sóz baılamdary ózgeshe. Meniń ahahýlap júrgen ómirimnen bólek adamdarmen kezdesip, tyńdap, ǵylymǵa kirisip kettim. Kiriskennen keıin shynynda da qudyqqa tústim. Bilmeıtinim kóp eken, ánsheıin boıyma senip sol ádemi handardyń kostúmderin kıip, betti árlep, saqaldy japsyryp, shoshań- shoshań etip júrgenge máz ekenbiz. Óz-ózime qapa boldym. Osylaısha izdegen suraqtaryma jaýapty ǵylymnan taptym.
Ónerpazdy kútýshi edi
Bir kezderi óner adamdarynyń qadirin halyq arasynda ketirýdiń halin kózimiz kórdi. Jurt tanıdy, kórermen biledi, kınoda túskeni, teatrdaǵysy, aty-jóni bar. Kimsiń, «halyq ártisi», «eńbek sińirgen ártisi» oı bálensheke-túgensheke deıdi. O kezderde teledıdardan sonshama nasıhattamasa da halyq ónerdi óte jaqsy kóretin. Ónerpazdardy jurt erekshe syılaıtyn. İssaparlarda úlken akterlar dırektordyń, orta jastaǵylar partkomnyń, jastar komsomoldyń úıine túsetin. Ol ýaqytta búgingideı meımanhana joq. Jınalyp áńgime-dúken quramyz. Kóbine-kóp Bıken apam, Ataıbek aǵalarymyz qasyna alyp alatyn. Sebebi, dombyramen án aıtamyn. Sosyn sóz tyńdaımyn. Sonda bata qylyńyz, sóz sóıleńiz degende keıbir ańǵal, adal, qarapaıym aǵalarymnyń «oktábrdiń arqasynda» dep bata bergende shoshyp kettim. Keńes ıdeologıasy ózgeshe oılaýǵa múmkindik bermegen ǵoı. Shaldyń balasy edim. Atam Jamanqul shejireli kisi bolatyn. Ózi ázilqoı-tuǵyn. Tuńǵysh nemeresi bolǵandyqtan ákem men shesheme bermeı alyp alǵan. Ájemiz Barshagúl ertegishi, atam shejireshil, maqalshyl boldy. Atanyń balasy bolǵannan keıin birshama bata degendi bilemin. Álgini estip qınaldym. Ol kezde keńestiń shym-shytyryǵyna shyrmalyp qalǵan ǵoı degen oı bolǵan joq. Munyń bári, keıin-keıin oıǵa keldi. Jasyratyny joq, biz de bir kezderi Kompartıaǵa sendik. Ol ýaqytta partıaǵa jazsań, sol qapalyǵyńdy jóndep beretin. Qazir óldim deseń de eshkim qara sý tatyrmaıdy. «Ara» jýrnalyna bir synı maqala shyqsa bitti revolúsıa bolatyn. Kompartıanyń ıdeologıa jaǵynan myqtylyǵy sol edi. Sodan maqala jazý jalǵasty.
Akterlikti aýdarmadan bastadyq
Alǵash sahnany qamshy aparyp berýden bastadym. Án aıtatynymdy bilgen soń, áý deıtin ról bere bastady. 1970 jyly M.Áýezov teatryna akter retinde kirgenim joq. Orysshaǵa aýdaratyn ilespe aýdarmaǵa kirdim. Ákem temirjolshy. Temirjolda orystar da isteıdi. Kórshilerim orystardyń qyzdary bolatyn. Olarmen jaqsy dospyn. Birde ilespe aýdarmashy aýyryp qalypty. Rejıser Ázirbaıjan Mámbetov aıǵaılap tur eken. Oryssha biletindigimdi Hadısha Bókeeva apamyz bildi, sóıtip aýdarmashylyqqa qosty. Oryssha aıtyp otyryp, akterlerdiń somdaǵan rólin qarap otyramyn. Oryssha-qazaqsha mátinderdi ózimshe salystyramyn. Sonda orystyń sózi dálme-dál aıtylsa, qazaqtyń sózi keń maǵynada, jaıylyp aıtylady eken. Sony baıqadym. Dálizden soraıyp júrgen soń, rejıserler de kóre bastady. O kezde moınym yrǵaıdaı, betim torǵaıdaı. Shashym bar edi. Alǵashqy resmı ustazym Hadısha Bókeeva ǵoı. Al resmı emes ustazym – Asqar Toqpanov. Talaı jerde «ónerge qorqa-qorqa keldim» dep aıtamyn. Otbasynda 11 balanyń úlkenimin, ishimnen ákeme, baýyrlaryma kómektesýim kerek dep qoıamyn.
Ýaǵynda Radj Kafýrdyń ónerine tańdandyq. Keıin ánge, dombyraǵa qumar boldyq. Baryp kel, alyp kel, kisilerdi qarsy al degenmen júrdik.
Bir kúni qyzyq boldy. Ánýar Boranbaev degen dosym «Eńlik– Kebek» qoıylymynda «ýa, bı qaıda ketken» degen saýalǵa «búgin nemese erteń kelip qalar» deıtin jaýap qatýy qajet bolatyn. Alaıda, «Búgin ılı erteń kelip qalar» dep jiberdi.
Qaramendi «aýyzdan shyqqan sózdiń jel esiginde bolǵan zaman» deıtin sózi bar. Aýyzdan shyqqan ár sózge abaı bolǵan-dy, ol sózdiń mán-maqsaty ne, jetkizetin oıy ne degenge úńilgen jón. Ádebıetshi Zeınolla Qabdolovtyń Qaramendiniń sózderin taldaǵanyn, áıgili Stanıslavskııdi qaıtalap oqydym. Qalaı bolǵanda da, qazaq teatry sózdiń máıegine mán beredi. Qazaqtyń sózi shuraıly, qulaqqa jaǵymdy, móldirep turmasa, mándi bolmaıdy. Solaı alǵash rólderge kiristik.
Ádepten ozý – ónerpazdyq emes
Qazirgi kórermen aqymaq emes. Jattandy sózben jurtty aldaı almaısyz. Teatr synshysy Baǵybek Qundaqbaev syn aıtý úshin mazmunyn bilip tursa da dramatýrgıany qaıta oqyp keletin. Sol jaǵynan kelgende qazaqtyń tili teatrda, dramatýrgıada kedir- budyr. Muny moıyndaýymyz kerek. Aqıyq aqyn Muqaǵalı Maqataev aıtqandaı, «bul derttiń beti kúshti». Tek qımyl-qozǵalysqa, bıge oıysyp kettik. Qazir estrada ánshileriniń qımyldaǵanyn kóresiz be, álde ánin tyńdaısyz ba? Bul jaǵy bulyńǵyr. Nege bulaı sholjańdaı beredi degen oılar mazalaıdy. Ol ánniń de astary, oıy bar ǵoı. Kezinde shamama qaramaı án aıtqanmyn. Sonda bir jýrnalıs qyz osy tóńirekte suraq qoıdy. Án degen tek mahabbat úshin ǵana kerek emes. Án degen – sher! Qazaqtyń «Elim-aı» áni tunǵan tarıh. Ánder de ártúrli maǵyna beredi.
Bir joly Esenjol Dombaev aǵamyz teatrǵa kelip «Áı ártister! Shoshańdaı bermeı, meniń sózimdi aıtyńdarshy» dedi. Bizder «aǵa, sózge jan bitirip jatyrmyz ǵoı» deımiz, oǵan qaramaıtyn.
Dramatýrgıa ádebıettiń janry. Al spektákl basqa janr. Pesanyń negizinde basqasha kórkem dúnıe keledi ómirge! Ekeýi bir-birin tolyqtyryp turýy tıis.
Ýaǵynda «Qaragóz» qoıylymynda Syrymnyń rólin somdadym. Ábden synǵa tap boldym. Rejıser Ázirbaıjan Mámbetov.
Birde dombyra tartyp, án aıtatyn akter tabylmaı qaldy. Ánýar Boranbaev daýsy da, ózi de ádemi jigit qoı. Ol án aıta almaıdy. Amal joq maǵan berdi ǵoı. Oı, qyrǵyn bastaldy. Al Qaragóz izdeımiz, tabylmaıdy. Ǵaınıkamal Baıqoshqarova, Jumagúl Meıramova, Gúlnar Erálıeva, birazyn baıqap kórdi. Bir kúni Ázekeń eshteńege qaramaı Farıda Sharıpovany Qaragóz róline bekitti. Ol kezde ol kisiniń 50 jastan asqan kezi edi. Apamyzdyń sahnadaǵy aýrasy, seriktesine áser etýi ǵalamat. Men bolsam Syrymdy kúresker etip somdaýǵa tyrystym. Sóıtsek, Oralhan «daýsy qarlyqqan, murny qońqaıǵan mundaı Syrymdy qaıdan kórdik ózi» dep maqala jazypty. Spektalden soń úıine izdep bardym. Súıgen qyzyńdy bireý tartyp áketip jatqanda, qarlyqqan daýysqa emes, janǵa qaraý kerektigin aıttym. Men «Farıda apam úlken ǵoı, sony nege jazbaısyz» dedim. Sonda «ol meniń apam, naıman ǵoı» dep kúldi. Osyndaıda qyzyqty jaǵdaılar bolǵan.
Qazir «Qaragóz» spektaklin basqa janr, basqa formamen qoıady.
Qaraǵandydaǵy «Qaragóz» spektakli kóńil kónshitpedi. Máskeýdi bitirip kelgen 30-dan asqan qyz rejıser keregeniń janynda anaıy-uıatsyz kórinis qoıypty. Ár qoıylym qazaqtyń ádet-ǵurpyna, mentalıtetine laıyq bolýy tıis. Ondaı daraqylyq sahnadan kórinbese eken. Teatr – mádenıet pen óner ordasy. Osyny eskerý kerek!
Qaı kúni syn da, min de túzeledi. Sol kezde ádeptilik kórinis beredi. Óner arzandamasa eken...
Daıyndaǵan Oljas JOLDYBAI.