Tuńǵysh Prezıdenttiń eren eńbegi

Tarıhqa kóz júgirteıik. 1990 jyly naýryzda on ekinshi shaqyrylymdaǵy Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń saılaýy boldy. Bul saılaý tolyqqandy saıası partıalarsyz ótkizilse de, tota­lıtar­lyq júıeniń ózgerý úderisine qaıtarym­syzdyq sıpat berdi. On ekinshi shaqyry­lymdaǵy Joǵarǵy Keńes Qazaqstandaǵy parlamentarızmniń qalyptasý tarıhynda erekshe ról at­qardy. Bul 90-jyldardaǵy bir­qatar mańyzdy quqyqtyq aktini qabyl­daý men memlekettik saıasatty zańna­ma­lyq turǵydan qamtamasyz etý jetistik­terimen aıshyqtaldy.

1990 jyldyń 24 sáýirinde «Qazaq KSR Prezıdenti laýazymyn belgileý jáne Qazaq KSR Konstıtýsıasyna (Ne­giz­gi zańyna) ózgerister men tolyq­tyrý­lar engizý týraly» Qazaq KSR zańy­men Qazaq KSR Prezıdenti laýazymy beki­ti­lip, Nursultan Ábishuly Nazarbaev elimiz­diń birinshi Prezıdenti bolyp saılandy.

1990 jyly 25 qazanda Qazaq KSR Jo­­ǵar­­ǵy Keńesi «Qazaq KSR-iniń mem­­le­ket­­­tik egemendigi týraly» dek­la­ra­sıa qabyl­dady.

1991 jylǵy tamyz jáne jeltoq­san oqıǵa­lary – Máskeýdegi sátsiz «búlik» pen Belovej kelisimderi – KSRO tarıhynyń sońǵy núktesin qoıdy, al 1991 jyldyń 16 jeltoq­sanynda Qazaqstan Joǵarǵy Keńesi Qazaqstan Respýblıkasynyń Mem­­lekettik táýelsizdigin jarıalady. Res­­pýb­lıkadaǵy osy bir tarıhı sátten bas­­tap ulttyq táýelsizdikti, azamattyq qu­qyq­­tar men bostandyqtardyń naqty kepil­­dik­terin qamtamasyz etýdiń, demo­kra­­tıa­lyq qoǵam men quqyqtyq memleket qurý­dyń sapalyq jańa kezeńine ótý bastaldy.

1993 jylǵy Konstıtýsıa qazaqstan­dyq qoǵamnyń damýyna oń dınamıka berip, birpartıalyq saıası basqarýdan, monopolıalyq ekonomıkalyq júıeden jáne tarıhı zorlyq-zombylyq ıdeologıasynan bas tartýdy bekitti. Sonymen qatar 1993 jylǵy Qazaqstan Respýb­lıkasynyń Konstıtýsıasy Jo­ǵarǵy Keńeske óte aýqymdy óki­let­tikter berdi. Bul bılikti bólý us­tanymdaryn júzege asyrýdy, tejeý men teńgermelik júıesin qurýdy qıyndatty. Reformalardy odan ári júzege asyrý jedel ózgeretin oqı­ǵa­larǵa shuǵyl jaýap bere almaıtyn ári tıimdi sheshimder qabyldaı almaıtyn respýblıkalyq organdardyń, eń aldymen ókiletti bıliktiń tıimsizdigi anyqtaldy. Tejeý men teńgermeliktiń jumys istemeıtin tetikteri Joǵarǵy Keńeske Úkimettiń qyzmetine aralasýǵa ne­mese ony aýystyrýǵa múmkindik berip, nátı­jesinde respýblıkanyń ókildi or­gany­nyń qyzmetin merziminen buryn toq­tatýǵa jáne ózin-ózi taratýǵa ákep soqty.

1994-1995 jyldar qazaqstandyq par­lamentarızmniń qalyptasý tarıhynda óte mańyzdy kezeń ekenin atap ótken jón. 1994 jyldyń sáýirinen 1995 jyl­dyń naýryzyna deıin jumys iste­gen on úshinshi shaqyrylymdaǵy Joǵar­ǵy Keńes depýtattary turaqty qyzmet atqarǵan Qazaqstannyń alǵash­qy kásibı Parlamenti boldy.

1995 jyly 30 tamyzda ótken refe­ren­­­dým nátıjesinde Parlament – zań shy­­ǵarý qyzmetin júzege asyratyn res­­pýb­lıkanyń joǵary ókildi organy degen erejeni bekitken Qazaq­stan Res­pýb­lı­kasynyń jańa Kons­tıtýsıasy qabyl­dandy.

Parlament turaqty negizde jumys isteıtin eki Palatadan – Senat jáne Májilisten turady. 1995 jyl­ǵy Kons­tıtýsıa Qazaqstandy prezı­dent­tik res­pýblıka dep jarıalady. Al «Qazaqstan Respýblıkasynyń Par­lamenti jáne onyń depýtattarynyń mártebesi týraly», «Qazaqstan Respýb­lıkasynyń Úkimeti týraly», «Sot jú­ıesi jáne sýdıalar mártebesi týraly» Konstıtýsıalyq zań­dar bıliktiń ár tarmaǵynyń mártebesi men fýnksıalaryn rettedi.

Budan soń el Prezıdenti Nursul­tan Nazarbaev «Qazaqstan Respýb­lı­ka­­syndaǵy saılaý týraly» Kons­tıtý­sıa­lyq zań mártebesine ıe Jar­lyqqa qol qoıyp, osyǵan saı eki palataly Par­lamentke depýtattardy saılaý úderisi 1995 jyldyń sońynda ótti. Ol elimizdiń eko­nomıkalyq, áleýmet­tik jáne saıası máselelerin sheshý­di zańnamalyq deń­geıde qamtamasyz etken alǵashqy kási­bı qos palataly Parlament retinde Qazaq­stan tarıhyna endi.

Otyz jyldyq áleýmettik-ekono­mı­­kalyq jáne saıası reforma­lardyń bas­taýynda turǵan basty tulǵa – Elbasy Nursultan Nazarbaev bol­ǵany aqıqat.

Memlekettik basqarý tıimdiligi­niń mańyz­dy quramdas bir bóligi kósh­bas­shy róli ekendigi belgili. Tuń­ǵysh Prezıdentimiz memlekettiń qaıta qu­rylýyn qamtamasyz ete otyryp, eli­miz­diń barlyq qoǵamdyq-saıası ómi­rin birneshe jylǵa alǵa ozdyra anyq­taǵan kóshbasshyǵa aınaldy. Táýel­sizdik jyldaryndaǵy Qazaqstan Respýblı­kasyndaǵy negizgi strategıalyq sheshim­der, onyń ishinde qazaqstandyq par­lamentarızmniń qalyptasýy kósh­bas­shynyń basta­ma­shylyǵymen júzege asyrylǵanyn atap ótý mańyzdy.

Búgingi tańda el Parlamenti – jo­ǵary sapaly zań shyǵarýshy organ. Par­lamentimiz álemniń 60-tan astam eliniń parlamentimen baılanys or­natyp, ony nátıjeli damytýda. Qazaq­stan Parlamentiniń músheleri 40 bel­sendi halyqaralyq jáne aı­maqtyq parla­ment­tik uıymdardyń kópshiligimen belsendi yntymaqtastyq baılanysta.

Alaıda parlamentarızm tarıhy­nyń bastaýynda, shyn máninde, «kúızelisti tejeý» kerek boldy. Bir jaǵynan, eldegi ekonomıkalyq toqyraýdy, óndiristik quldyraýdy, qarjy júıesiniń eń aýyr daǵdarysyn, gıperınflásıany, ómir súrý deńgeıiniń óte tómendigin jáne halyqtyń kedeılenýin eńserý qatal kún tártibine qoıyldy. Bul tusta ekono­mıkalyq reformalardyń qu­qyqtyq negiz­derin qalyptastyrýdy jedeldetý min­detteri basty orynǵa shyqty. Osyǵan oraı, Elbasy bastamalardy júzege asyrý pármendiligin jıi-jıi óz qolyna alýǵa májbúr boldy.

Ekinshi jaǵynan, biz bastapqyda par­lamentarızmniń álemdik baı táji­rıbesine súıene otyryp, bıliktiń zań shyǵarýshy tarmaǵyn qura alma­dyq. Sosıalısik Keńesterdiń ustanymdary men rýhynan birtindep arylý úshin, árıne, ýaqyt qajet boldy. Tuńǵysh Prezıdent eldiń kásibı de bedeldi Parlamentin 5 jylǵa jeter-jetpes mer­zimde qalyptastyryp úlgerdi. Osy ýaqyt aralyǵynda Elbasy Konstı­tý­sıalyq zań kúshine ıe ondaǵan Jarlyq shyǵardy.

2007 jáne 2017 jyldar aralyǵynda saıası júıeni jańǵyrtý qadamdary jasaldy. Parlamenttiń memlekettik ıns­tıtýt retindegi róli úlken ózgeristerge ushy­rady. Konstıtýsıalyq reformalar res­p­ýblıkamyzdyń modelin prezıdent­tik­ten prezıdenttik-parlamenttikke qaraı ózgertýmen jalǵastyrdy. Bul qaı­ta qurýlardyń maqsaty saıası turaq­tylyqtyń joǵary deńgeıine qol jetkizý edi. Osy jyldardaǵy konstıtýsıalyq ózgerister Parlamenttiń memlekettik bılik qurylymyndaǵy saıası salmaǵy men bedelin belgili dárejede arttyrdy.

Sonymen birge Elbasy bıliktiń basqa tarmaqtaryn nyǵaıtý barysynda da óziniń jigerli bastama­laryn toqtatqan emes. Onyń basty maq­saty bıliktiń úsh tarmaǵynyń tepe-teń­digin qamtamasyz etý jáne fýnk­sıa­lardy naqtylaý boldy. Atap aıt­qanda, sońǵy bastamalarynyń biri – sala­lyq mınıstrlik basshylary laýazymyna úmit­kerlerdi kelisý, Úkimettiń is-áre­keti­ne baqylaý jasaý sekildi Prezıdent óki­lettiginiń bir bóligin Parlamentke berýi.

Parlamentarızm týraly zańnamaǵa engizilgen túzetýlerdiń mańyzdylyǵy sonda, osyǵan sáıkes opozısıalyq par­tıalarǵa Májiliste sóz sóıleý, jı­na­lystardyń kún tártibine usynys­tar engizý jáne san jaǵynan basymdyqqa ıe partıanyń bastamalaryna balama zań jobalaryn usyný quqyǵy berildi. Osylaısha, qazaqstandyq parlamen­tarızmniń negizin qalaýshy – Elbasy ekendigine kámil senemiz.

Elbasy eldi kúrdeli kúızelisten alyp shyǵyp, kórkeıgen jáne álemdik qo­­ǵam­­­dastyq qurmetteıtin bıik deńgeıge jet­­­kizdi, bıliktiń shynaıy qaınar kózi re­tin­de óz quqyqtaryn júzege asyryp, óz er­­­kin­­digin demokratıalyq Parlament ar­­qy­ly jarıalaı alatyn halyqty biriktirdi.

Qazaqstandyq parlamentarızm ıns­tıtýtyn qalyptastyrý jumysy únemi jalǵasa beredi, óıtkeni bul – turaq­ty úderis. Qazirgi qazaqstandyq par­la­­men­tarızmniń júrip ótken joly ór­kenıetti elderdiń progresti talaptaryna saı usta­nymmen sıpattalatynyn atap ótýge bola­dy. Sonymen qatar odan tarıhı sát­terdiń, qoǵamdyq jáne memlekettik bol­mys­tyń, ulttyq dástúrlerdiń, quqyqtyq má­denıettiń erekshelikterin kórýge bolady.

Elbasy bir sózinde: «Parlament Úkimetti qurýda sheshýshi ról atqarýy tıis. Bárimiz birge zańdar men baǵdarlamalar qabyldap, halyq aldynda jaýap berýge týra keledi», degen bolatyn.

2021 jyldyń 10 qańtarynda Qazaq­standa jetinshi shaqyrylymdaǵy Par­lament Májilisi men máslıhattar depý­tat­tarynyń saılaýy boldy. Máslı­hat depýtattaryn saılaý jańa proporsıo­naldy saılaý júıesi boıynsha ótti. Saılaýǵa birneshe partıa qatysty.

Parlamenttiń birinshi sesıasy­nyń ashylýynda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev «ótken saılaý elimizdiń damýyndaǵy jańa paraqtardy ashqandyǵyn» atap ótti. Shyn máninde, bul jolǵy saılaý qazaqstandyq parlamentarızm damýyndaǵy jańa kezeń bastalǵandyǵyn bildiredi. Osynaý saıa­sı oqıǵa bizdiń memlekettigimiz ben qazaq­standyq qoǵamnyń tutastyǵynyń myz­ǵymas beriktigin kórsetti.

Bir jaǵynan, bul – Prezıdent qolǵa alǵan saıası jáne áleýmettik-ekono­mı­kalyq reformalardy halyqtyq qol­daýdyń aıǵaǵy. Ekinshi jaǵynan, bul – Tuńǵysh Prezıdentimiz – Elbasy Nur­sultan Nazarbaev alǵa qoıǵan eldegi demokratıany nyǵaıtý mindetin sheshýdegi kezekti mańyzdy qadam. Bul – jańa Qazaqstan qurylysynyń irgetasyn berik etip qalaǵan memlekettik saıasattyń sabaqtastyǵynyń saqtalýy.

Óz basym Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev aıtqan «Kúshti Prezıdent – yqpaldy Parlament – esep beretin Úkimet» ustanymy Qazaqstanda tolyqtaı júzege asyrylatynyna senimdimin.

Tutastaı alǵanda, Elbasynyń memle­ketti damytý, qalyptastyrý, sondaı-aq táýelsiz Qazaqstandy qurýdan bastap, onyń ekonomıkasy men syrtqy, ishki po­zısıalaryn nyǵaıtýyn qolaıly da tu­raqty áleýmettik-ekonomıkalyq saıasat­ty qalyptastyrý arqyly jańa kezeń­ge jalǵastyrýdaǵy róli baǵa jetpes qun­dylyq dep esepteımin. Elimizdegi mem­lekettik basqarý tıimdiliginiń ma­ńyzdy quramdas bóliginiń biri – Elbasynyń eren eńbegi ekendigi daýsyz.

Elbasy saıasatyndaǵy mańyzdy oryndy etnosaralyq qatynastar máselesi ıe­lenedi. Qazaqstan – kópetnosty mem­leket. Etnostyq, mádenı jáne dinı ártúr­lilikke qaramastan, biz eldegi beı­bit­shilik pen saıası turaqtylyqty saqta­dyq. Qazaqstan kóptegen etnos ókilderi men 17 konfesıanyń týǵan úıine aınaldy.

Nursultan Nazarbaev eldiń kópetnos­tylyǵyn respýblıkanyń ıgiligi men jetistigine aınaldyra bildi. Ol óziniń Qazaqstan halqyna arnaǵan dástúrli Joldaýlarynda árdaıym qoǵamdaǵy turaqtylyq pen ózara túsinistikti saq­taýǵa shaqyrdy. Elbasy óziniń ıkemdi saıasatynyń arqasynda respýblıka ót­peli kezeńniń qıynshylyqtaryn jeńip, etnos­aralyq negizdegi yqtımal qaqty­ǵys­­tardyń aldyn aldy.

Respýblıka azamattarynyń ultyna, tiline, dindik qatynasyna, qandaı áleý­mettik topqa jatatynyna qaramastan, qu­qyqtary men bostandyqtarynyń teń­digin qamtamasyz etýdi maqsat tut­qan, Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy janyndaǵy kon­sýltatıvtik-keńesshi organ bolyp sanalatyn, biregeı ınstıtýt – Qazaqstan halqy Assambleıasy quryldy. Sonymen qatar Parlament Májilisiniń 9 depýtaty Qazaqstan halqy Assambleıasynan saılanady.

Halyqaralyq qatynastarda Elbasy Qarabaq janjalyn sheshýge tikeleı qatysty, onyń Reseı men Túrkıa ara­syn­daǵy, Qyrǵyz Respýblıkasyn­daǵy túıtkildi máselelerdiń sheshimin tabý­daǵy yqpaldy qyzmeti de erekshe. Al Sırıadaǵy qaqtyǵysty retteýdegi qa­jyr­ly eńbeginiń jóni bólek. Elbasy jaqyn kórshi memlekettermen joǵary deńgeıde, tıimdiligi ortaq qarym-qatynas ornata bildi. Qıyn geosaıası jaǵdaıda Qazaqstan Qytaımen de, Reseımen de or­taq til tabysty. Búgingi tańda dana­lyq­pen júrgizilgen syrtqy saıasat óz jemisin berýde. Az ǵana ýaqyt ishinde Qazaqstan tarıhı turǵyda álemge tanymal boldy.

Ekonomıkalyq salada Elbasynyń kúsh-jigeriniń arqasynda Qazaqstan TMD-da birinshi bolyp jekemenshikke, erkin básekelestikke jáne ashyqtyq ustanymdaryna negizdelgen naryqtyq ekonomıkanyń zamanaýı modelin qalyp­tastyrdy. Bul model sheteldik ınves­tısıalardy tartýdaǵy memlekettiń belsendi róline negizdelgen. Sondaı-aq kásipkerlik qyzmettiń negizgi sharttary men zamanaýı salyq júıesi qalyptasty. Basqa da aıtýly jetistikter qatarynan ereksheleýge bolatyndary:

- egemen Qazaqstannyń memlekettik shekaralary anyqtaldy;

- naryqtyq ekonomıkanyń tetikteri qalyptasty;

- turaqty ekonomıkalyq ósý qam­tamasyz etildi;

- jańa astana salyndy;

- shetelderdegi qandastarymyz ata­jurtyna oraldy.

Elimizdiń álemdegi básekege qabiletti 50 eldiń qataryna kirýin qamtamasyz etken «Qazaqstan-2030» strategıasy merziminen buryn iske asyryldy. Elimiz óziniń ómirsheńdigin dáleldeı otyryp, álemdik eki ekonomıkalyq daǵdarystan sátti shyqty. Qazir ol búkil álemdi shar­laǵan COVID-19 pandemıasymen nátı­jeli kúresýde.

Álemdegi eń tanymal ári bedeldi saıasatkerlerdiń biri Margaret Techerdiń Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti týraly: «Búgingi tańda álem bes-alty yqpaldy saıasatkerdi biledi, olardyń qatarynda Nursultan Nazarbaev ta bar», - degeni jadymyzda.

Elbasy Nursultan Nazarbaev – dúnıe júzindegi órkenıetti elderdiń, Shyǵys pen Batystyń, ıslam men hrıs­tıan din­deriniń, ózge de konfesıalardyń ara­synda syndarly dıalog ornatýǵa yqpal etetin jáne barsha qazaqstandyq maq­tanysh pen ónege tutatyn Kóshbasshy.