Ulttyq sport
Tóltýmalardy asyldandyrý qajet
Almatyda jyl saıyn mamyr aıynan bastap kúzge deıin araǵa apta salyp, klasıkalyq ushqyr báıge uıymdastyrý dástúrge aınalǵan. Bıyl da elimizdiń birneshe óńirinen tanymal atbegiler Almaty ıpodromyna qaraı atbasyn burdy. Aldymyzdaǵy demalysta «Báıge» federasıasynyń uıymdastyrýymen báıgeden Qazaqstan chempıonatynyń İİİ irikteý kezeńi ótedi. Munyń bári – V Dúnıejúzilik kóshpendiler oıynynda respýblıka namysyn qorǵaıtyn myqty attardy irikteý úshin jasalynyp jatqan sharalar. Jarysqa qatysatyn tulparlardy atbegiler, jylqy zertteýshi ǵalymdar men mal dárigerleri baqylaýǵa alady.
Attyń taǵdyry – qazaqtyń taǵdyry
Jaqynda álemdik dúbirli dodaǵa daıyndyq aıasynda ótken jıynnyń kirispesin jazǵanbyz. Ulttyq sport qaýymdastyǵynyń ókilderi, at sportynyń, jylqynyń jaǵdaıyn jaqsy biletin janashyrlar saladaǵy máselelerdi talqylap, kókeıde júrgen oı-usynystaryn ortaǵa saldy.
Eń birinshe másele – elimizdiń oqý oryndarynda at sporty mamandaryn daıyndaıtyn fakúltet turmaq, salaǵa qatysty birde-bir mamandyq joq. Endi ulttyq sport, onyń ishinde at sportyna baýlıtyn jańa mamandyqtar paıda bolady. Jýyrda qaýymdastyqtyń bastamasymen Ulttyq sport joǵary mektebi quryldy. Alǵash ret Almatydaǵy Sport jáne týrızm akademıasyna «at sporty túrleriniń jattyqtyrýshysy» mamandyǵy boıynsha jáne Almatydaǵy Agrarlyq ýnıversıtettiń bazasynda «sporttyq jylqy sharýashylyǵyndaǵy veterınarıa» mamandyǵy boıynsha talapkerlerdi qabyldaý bastalady. Adamzatty emdeıtin veterınarıanyń sport baǵytyndaǵy jylqy sharýashylyǵyna qaraı mamandanýymen at sporty mamanyn daıyndaýdyń negizi qalanyp otyr. Agrarlyq ýnıversıtette talapker oqý baǵdarlamasyndaǵy veterınarıa mamandyǵynyń ishinen «at sportyndaǵy veterınar» degen bólek mamandyq alyp shyǵady. Mamandyǵy –veterınar. Biraq at sportyna qaraı beıimdelip, oqyp shyǵady. Baǵdarlamaǵa salaǵa qatysty 6-7 pán kiredi. Atap aıtsaq, at sporty jáne týrızm, jylqyny ıpodromda jáne zaýytta jaratý trenıńi, jylqyny azyqtandyrý, jylqy fızıologıasy, jylqy genofondy, ulttyq at sporty túrleri, t.b. bazalyq pánder oqytylady. Báıgelerge qatysatyn attardyń deni – taza qandy, asyl tuqymdy jylqylar. Al taza qandy jylqyny kútip-baptaý jaby jylqydan múldem bólek. Agrarlyq zertteý ýnıversıteti bazasynda sporttyq jylqylardy baqylaý dopıng zerthanasyn ashý, mal sharýashylyǵy salasy retinde sporttyq jylqy sharýashylyǵynyń jaı-kúıin taldaý máselesi de qaraldy.
Jıynda sóz alǵan Ulttyq sport qaýymdastyǵynyń prezıdenti Islambek Saljanov jyl ótken saıyn qoǵamda ulttyq sportqa qyzyǵýshylyq artyp keledi. Qazirgi tańda Qazaqstanda 600 myńnan astam adam ulttyq sport túrlerimen aınalysatynyn málimdep, degenmen, salada zertteýdi talap etetin máseleler jetkilikti ekenin atap ótti.
«Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev elimizde ulttyq sportty damytýǵa júıeli túrde qoldaý bildirip keledi. V Dúnıejúzilik kóshpendiler oıynynyń elimizde ótýi ulttyq sport túrlerin damytýǵa jańa serpin beretini sózsiz. Osy ýaqytqa deıin Qazaqstan tarıhynda salany retteıtin birde-bir zań qabyldanbaǵan. Onsyz salany sapaly, tıimdi damytý múmkin emes. Buǵan baılanysty QR Ulttyq sport qaýymdastyǵy zań jobasyn ázirleý máselesin kóterip otyr. Bul – salany júıeli damytýdyń eń negizgi qadamy», – dedi Islambek Saljanov.
Parlament depýtattarynyń bastamasymen QR keıbir zańnamalyq aktilerine sporttyq baǵyttaǵy jylqylardyń qazaq tuqymyn saqtaý týraly ózgerister men tolyqtyrýlar týraly zań jobasy ázirlendi.
Qostanaı tuqymy – ulttyq qazyna
Senat depýtattary qostanaılyq jylqy tuqymyn saqtaý jáne ósimin molaıtý jónindegi zańǵa bastamashy boldy. Ol búginde Májilistiń qaralý satysynda tur. Bizde sporttyq maqsattaǵy asyl tuqymdy 300-ge jýyq qana jylqy bar. Onyń barlyǵy Qostanaı jylqysy. Taza sporttyq baǵyttaǵy jalǵyz tuqymdy qazaq jylqysy jyldamdyǵy jaǵynan aǵylshyn attarynan keıin ekinshi orynda tur. Sanyn kóbeıtý úshin Qostanaı jylqysy men Qostanaı býdandary qatysatyn báıgeler jıi ótip turý kerek. Ol – halyqaralyq deńgeıde moıyndalyp, tizimge engen jalǵyz tuqym. «Dóńgelek ústelge» onlaın-rejıminde qatysqan Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisiniń depýtaty, Agrarlyq máseleler komıtetiniń múshesi Amanjol Áltaı zań jobasynyń negizgi maqsaty – memlekettik qoldaý arqyly qazaqtyń tól qazanaty – qostanaılyq jylqy tuqymynyń genofondyn saqtaý ekenin atap ótti.
At sportynyń ulttyq tuqymdaryn damytý týraly sóz qozǵalsa, báriniń oıyna eń aldymen, qazaqtyń ulttyq qazynasy – Qostanaı jylqysy oralatyny ras. Jylqy tuqymyn saqtap, sanyn kóbeıtý kerek. Zaýyttyq jylqy tuqymdary jónindegi respýblıkalyq palatanyń aqparatyna sáıkes, búginde 228 bas qostanaı tuqymy tirkelgen. QR Ulttyq sport qaýymdastyǵynyń vıse-prezıdenti Tastanbek Esentaev jıyn barysynda bıyldan bastap Qostanaı jylqysyna sýbsıdıa bólinetinin habarlady.
Taǵy bir másele – Qazaqstanda halyqaralyq standarttarǵa sáıkes keletin birde-bir ıpodrom joq. Jalpy, el aýmaǵynda 45 ıpodrom bar, onyń 33-i – memlekettiń menshigine, 12-si – jekeniń enshisinde. Biraq barlyǵy birdeı báıge ótkizýge jaramdy emes. Talapqa saı bir durys atshabar joq. Al atshabarsyz at sportyn damytamyn deý beker. Aıta ketetin jáıt, Almaty ıpodromy bıyl jyldyń basynda «Qazaq jokeı klýbynyń» qaramaǵyna ótti.
Jıynda talqylanǵan mańyzdy máselelerdiń birnesheýin aıttyq. Qalǵanyn «dóńgelek ústelge» jınalǵan sala mamandary aıtyp berdi. «Qazaq halqynyń jylqy mádenıeti máseleleri» taqyrybynda baıandama jasaǵan «Qazaq jylqysynyń tarıhy» eńbeginiń avtory, tarıh ǵylymynyń doktory Ahmet Toqtabaı jylqy mýzeıin ashý jóninde usynys bildirdi. «Álemniń 32 elinde jylqyǵa arnalǵan mýzeı bar. Jylqyny qolǵa úıretken, jylqy mádenıetin álemge tartý etken halyq retinde bizge mindetti túrde mýzeı kerek», – dedi ol.
ULTTYQ SPORTTY DAMYTÝDYŃ JOLY QAISY?
Siz ne deısiz?
Ahmet TOQTABAI, jylqy zertteýshi ǵalym:
Tarıh sahnasyna atqa minip shyqqan halyqpyz
Qazaq – at sportyna baı. Biraq biz qazir sanaýly túrin ǵana nasıhattap, ulttyq sport retinde jarystar uıymdastyryp júrmiz. Respýblıkalyq saıystar 6-7 túrinen ári aspaıdy. Qazaqtyń atqa baılanysty sport túrleriniń sany 40-tan asady. Birazy umytylǵan. At sportynyń eń kóp túrin Mońǵolıa qazaqtary, Túrkimenstan, Qytaı men Reseı qazaqtary saqtap qalǵan. At ústinde oryndalatyn sporttar óte kóp. Qazaqtyń tarıhyn, mádenıetin, fılosofıasy men ónerin jylqysyz jazý múmkin emes. Qazaq attyń ústine mingeli 7 myń jyl boldy. Ata-babalarymyz atqa mingende basqa halyq jaıaý júrip, aıaǵynyń astynda ne kórinse, sony qudaı jasady, soǵan tabyndy. Al qazaq at ústine mingennen keıin, kózi aspandaǵy juldyzda, kóktegi aı men kúnde boldy. Kók táńirine, Allaǵa tabynatynymyz osydan. Sondyqtan bizdiń dinimiz de jylqymen astasyp jatyr. Búkil álemge jylqynyń otany – Qazaqstan dep maqtanamyz. Biraq sony maqtanyp, kórsete alatyn nárse joq. Sol úshin de jylqyǵa arnap mýzeı ashý kerek dep sanaımyn.
At sportyna keletin bolsaq, bizde báıgeniń ózi durys ótpeıdi. XIX-XX ǵasyrdaǵy qazaq báıgelerin alyp qaraıyq. Bul jerde báıgedegi atqa syılyq berý, at terin baǵalaý máselesin aıtyp otyrmyn. Kezinde atjarysqa qatysqan attardyń on paıyzyna júlde berilgen. Alys-jaqyn jerden kelgen atbegilerdi qur qol qaıtarmaǵan. Mysaly, Qulagerdiń báıgesinde 300 at shapsa, onyń on paıyzy júlde ıelengen. Tipti, qazaqy báıgelerde top jarǵan júırikterden bólek, eń sońǵy kelgen báıge atyna da syılyq bergen. Qazaq ony «shańbasar» dep ataǵan. Mazaqtap, kúlkige aınaldyrý sarynynda múıizi qısyq buqa, toqal eshki, t.b. syndy syılyqtar bergen. Sondyqtan ulttyq báıgeniń syılyq máselesin de retteý kerek dep oılaımyn.
Ekinshiden, bizdiń qazaqtyń báıgeleriniń uzaqtyǵy 100 kılometrden kem bolmaǵan. Naǵyz báıge 50–100 kılometrdiń arasynda bolýy kerek. Qazaq jylqylarynyń baǵy qaı kezde janady?! Alys alaman báıgelerde janady. Uzaq shaqyrymda ǵana qazaq jylqysynyń tózimi synalǵany týraly aqparattar bar.
Qýandyq SHYŃǴYSULY, Ulttyq sport qaýymdastyǵynyń departament basshysy, Ulttyq sport joǵary mektebiniń dırektory:
At sportyna durys kózqaras joq
Másele Dúnıejúzilik kóshpendiler oıynynda ǵana emes. Jalpy, bul – kópten beri kútip júrgen jıyn. Bıyl Ulttyq Sport qaýymdastyǵy Agrarlyq ýnıversıtetpen birigip, oqý baǵdarlamasyn jasady. Elimizde osyǵan deıin at sportyna baılanysty veterınar mamandar múldem oqytylmady. Sonyń baǵdarlamasyn jasap, tanystyrylymyn ótkizdik. Bıyl talapkerler Qazaqstannyń tarıhynda birinshi ret osy mamandyq boıynsha JOO-da grantta oqı alady. At sportyna baǵyttalǵan mal dárigerlerin daıyndaý elimizde birinshi ret júzege asyrylmaq.
Jylqy sharýashylyǵy degende kóbi ony tek azyq retinde ǵana qaraıdy. Bizdiń maqsatymyz – sportqa beıimdelgen attardyń sanyn kóbeıtý. Bul – strategıalyq másele. Ulttyq sporttyń zańyn qabyldaý oıymyz bar. Óıtkeni, ulttyq sportqa, onyń ishindegi at sportyna durys kózqaras joq. Bizde ınfraqurylym damymaǵan, ıpodromdardyń jaǵdaıy nashar. Ulttyq sportty damytý úshin bul salaǵa ındýstrıa retinde qaraǵan jón sıaqty.
Amanjol ÁLTAI, Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisiniń depýtaty, Agrarlyq máseleler komıtetiniń múshesi:
El tizginin ustaýdyń álippesi taı tizginin ustaýdan bastalady
Keń baıtaq dalamyzdy tulpardyń belinde júrip qorǵap keldik. Shekaramyzdy attyń tuıaǵymen belgiledik. Jylqyǵa baılanysty sóz qozǵalsa, memlekettik tildiń jylqy sharýashylyǵyna tikeleı baılanysty ekenin bilemiz. Japon halqy tildik qorynan kúrish sharýashylyǵyna qatysty sózderdi alyp tastasa, ana tiliniń jutańdalyp qalýyn ýaıymdaıdy. Sol sıaqty bizdiń ýaıymymyz jylqyǵa qatysty sózdermen astarlas.
El tizginin ustaýdyń álippesi taı tizginin ustaýdan bastalady. At sportyna qatysty biraz qadam jasaldy. Deıturǵanmen, sala damýynyń kesheýildeýine birneshe sebep boldy. Parlament qabyrǵasynda at sportyna qatysty arnaıy zań jobasynyń qabyldanbaýy sebep boldy dep oılaımyn. Bıyl Dúnıejúzilik kóshpendiler oıyny óziniń baıraǵyn qazaq jerinde kóteredi. Bul bizdiń eldigimizge úlken syn bolmaq. Júzdegen eldiń sportshylary qatysatyn baıraqty básekede qazaq tulparlarynyń dańqy asqaqtaıtyn halyqaralyq deńgeıdegi basqosý bolady dep oılaımyn.
Sandar sóıleıdi
- Elimizde jylqy sharýashylyǵy salasynda eki palata jumys isteıdi. Qos palataǵa tirkelgen asyl tuqymdy jylqylardyń sany 28 myńǵa jýyqtaıdy.
- QR Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń Strategıalyq josparlaý jáne reformalar agenttigi Ulttyq statısıka búrosynyń 2023 jylǵy málimeti boıynsha elimizde jylqy sany – 4 mıllıon 400 myń.
- Asyl tuqymdy jylqylar sany 0,7 paıyzyn ǵana quraıdy. Jalpy jylqy sanynyń bir paıyzyna da jetpeıdi.
P.S.
Qaýymdastyqqa qarasty 9 federasıanyń 6-aýy jylqymen tikeleı baılanysty. Demek, ulttyq sportty damytamyz desek, aldymen sporttyq jylqylardyń sanyn kóbeıtip, sapasyn arttyrý mańyzdy bolyp tur.