Almatyda tuńǵysh ret Uly alaman báıge ótti
Elimizde báıgeden el chempıonaty aıaqtaldy. Jyl saıynǵy dástúrge aınalǵan báıge túrlerinen at jarys bıyl ekinshi ret ótkizildi. 7 irikteý týrnırinen ótken júırikter fınalda jarysyp, Alataýdyń baýraıyn taǵy da tulparlar tuıaǵy dúbirge bóledi. Ár óńirde ótken báıgede jeńiske jetken júırikter arasynda fınaldyq báıge jarysy ótti. Bıylǵy chempıonattyń basty ereksheligi – qazaq báıgesiniń tarıhynda buryn-sońdy bolmaǵan 35 shaqyrymdyq Uly alaman báıgeniń bolýy.
Áýeli ardager atbegi Sábıt Jankólikov batasyn berip, Uly dala joryǵy marafon-báıgesinde 3-oryn alǵan Almaty komandasyn marapattaý rásimi ótti. Shabandozdar báıgeniń barlyq 7 túrinen synǵa tústi. Ushqyr báıge, qunan báıge, Qazaqstanda týǵan qunandar arasyndaǵy báıge, top báıge, jorǵa jarys, alaman jáne Uly alaman báıgege qatysý úshin ár óńirden 160 sáıgúlik pen shabandoz jınaldy. Shabandozdardyń eń kishkentaıy – 8 jasta bolsa, eń úlkeni – 14 jasta.
Aıtýly dodadaǵy júlde qory da atbegi eńbegi men at terine turarlyq boldy. Jeńimpaz sáıgúlikterge jeńis jabýy jabyldy. At jarys elimizde týǵan qunandar arasyndaǵy 1600 metrlik ushqyr báıgemen bastaldy. Bul báıgede «Orasan zor» atty tulpar birinshi bolyp kelip, 2 mıllıon 500 myń teńge syıaqy aldy. Odan keıingi 11 shaqyrymdyq jarysta 30-ǵa jýyq qunan arasynan Arnat Murathannyń «Zymyran» atty júırigi báıge basynan kórindi.
At ıesi, ári bapkeri Nurjigit Tabyldıevtiń aıtýynsha, Zymyran – qunandar arasyndaǵy favorıtterdiń biri.
«İrikteý týrnıriniń sońǵy báıgesin de utqanbyz. Bul qunan byltyr Fransıadan ákelingen. Eki jyldyq qunandy osy chempıonatqa qystan bastap daıyndadyq. Jeńistiń artynda úlken komanda tur. Bapkeri ózim bolǵanmen, shabandozdyń, atbegilerdiń de eńbegi eren. Ulttyq at sporty, qazaq báıgesi damı bersin!», – deıdi atbegi.
Ushqyr báıge chempıony – «Orasan» ózimizdiń qoltýma. Elimizde týylǵan taza qandy aǵylshyn tuqymy. Bıylǵy maýsymnyń Shymkent qalasyndaǵy báıgesinde de eshkimge ese bermegen.
«Sol báıgede aıaǵynan sál jaraqat alyp, sińiri zaqymdanǵan edi. Odan keıin taǵy bir báıge utty. Jaraqaty tolyq jazylmaǵandyqtan, báıgege qatystyrmaı, aıaǵyn emdedik. Aıaǵy áli de tolyq jazyla qoıǵan joq. Degenmen, báıgege jarap turǵannan keıin chempıonattyń báıgesine qosyp kórdik. Eger aıaǵy saý bolsa, bolashaq favorıtterdiń biri bolady dep oılaımyn», – deıdi at ıesi.
Báıgeniń erekshe túri, eń qyzyǵy ári tartystysy jorǵa mingen shabandozdardyń arasynda boldy. Shabysy bólek jorǵalar báıge jolyna shyqqanda atsúıer kórermenniń qoldaýy tipti erekshe sezildi. 9 shaqyrymdyq mejede shyǵysqazaqstandyq Maqsat Múslimuly tizgindegen «Banzaı» atty júırik 30 tulpardan birinshi kelip, jeńis tuǵyryna kóterildi. Shyǵys Qazaqstannyń namysyn qoldan bermeı, jorǵa jarysta 3 mıllıon teńge enshiledi.
«Juldyz-aıdyń» juldyzy jandy
Qazaqstanda týǵan qunandar arasyndaǵy 11 shaqyrymdyq jarys báıge attarynyń erekshe esimimen este qaldy. Solardyń biri – jeńimpaz júırik «Juldyz-aı». Bul tulparmen shapqan Arnat Murathan shabandoz 5 mıllıon teńge kóleminde aqshalaı júlde ıelendi.
«Báıge attarynyń baby erekshe bolady. Márege birinshi jetý – atqa ǵana baılanysty emes. Shabandoz ben bapkerge de baılanysty bolady. Atbegi as-sýyn durys qadaǵalap, shabandoz ózine úıretýi kerek. Jokeı men tulpar bir-birin sezinýi kerek. Bir at taqymyna jaǵady, ekinshisi taqymyna jaqpaıdy. Sondyqtan báıge barysynda shabandozdyń atpen baılanysy óte mańyzdy. Bapker atty durys baǵytqa qoıa bilýge tıis. Odan keıin shabandozǵa, aınalymǵa baılanysty bolady. Tipti, báıgedegi nómiri de mańyzdy ról atqarady. Jerebe boıynsha sońǵy bolsa, ol attyń utýy qıynǵa soǵady. Sebebi, ol báıgede 1-2 sekýndyn starttan-aq joǵaltyp alady. Ol basqa attarǵa qaraǵanda sál artyq aınalady», – deıdi at ıesi.
Bóleksiń, «Tumar»!
18 shaqyrymdyq top báıge – eń tartysty doda bolǵany sózsiz. Úzdikter qatarynda kópshilikke tanymal «Tumar» da bar. «Tumarmen» shapqan Almaty oblysy Turar aýylynan kelgen Abzal esimdi shabandoz.
Abzal TURMYS, top báıge jeńimpazy:
– Báıge qıyn boldy. Bapkerim «birinshi atyńdy terletip al da, sońǵy aınalymǵa qaraı alda kele jatqan attyń artyna taqap otyra ber» dedi. Bastapqy aınalymdarda asyqpaı basyn tartyp, 3 aınalym boıy terletip otyrdym. Odan keıin bapkerim – Murat aǵa «topqa kirip al da, bir jyldamdyqty ustap otyr» dep nusqaý berdi. Sońǵy aınalymǵa kelgende aldyńǵy at uzap bara jatty. Uzatpaı, jetip aldym da, márege qaraı burylǵanda tizgindi jibere saldym. Bapkerimniń aıtqandary qulaqqap arqyly jaqsy estilip otyrdy. Márege 200 metr qalǵanda qamshy uryp, shaba bastadym. Atym toptyń aldyna shyǵyp, birinshi keldim.
Shyn júırikke jańbyr da kedergi bolmady
Kópten kútken 35 shaqyrymdyq Uly alaman báıge bastalǵanda atshabar alańynyń atmosferasy erekshe kúıge endi. Naǵyz báıge endi bastaldy. Qazaqstandaǵy eń aýqymdy Uly alaman báıgege qatysqan 54 tulpar 35 shaqyrymdy ońaı eńserdi. \
Senbiniń keshi jańbyrly bolǵanyn bilesizder. Sol ýaqytta Almaty ıpodromynda tuıaǵymen jer tarpyǵan sáıgúlikter alaman báıgesiniń eń sheshýshi jarysy ótip jatqan edi. Márege jetken shabandozdar at belin taldyrar uzaq shaqyrymnyń, ıaǵnı 17 aınalymnyń 9-yn jańbyr astynda shapty. Sońǵy aınalymǵa qaraı jańbyr tipti kúsheıdi. Márege deıingi 100 metrdegi jańbyr astyndaǵy «Shaǵala» men «Aısýattyń» tartysyn sózben jetkizý múmkin emes. At ta, at ústindegi de myqtap synalǵan tarıhı báıge boldy.
Báıge jolyn alǵash bolyp kesken Almatynyń «Shaǵala» atty baıtaly 9 mıllıon teńgelik syıaqyǵa ıe boldy. «Shaǵala» buǵan deıin 2 avtokólik utqan. Uly alaman báıge – «Shaǵalanyń» 3-báıgesi.
«Shaǵalany» tizgindegen almatylyq 13 jastaǵy Aslanbektiń jeńiske jetkendegi áserin bilý úshin janyna jaqyndaǵanda jylap turǵanyn baıqadyq. Eń qıyn báıgeni utqandaǵy qýanyshtan kózden jas shyǵýy zańdylyq, árıne. Biraq báıge barysynda Aslanbek biraz qıyndyqqa tap bolypty. Oılamaǵan jerden tulpary toptan alyp qashqan. Soǵan jylap tur eken.
Aslanbek ÁBDİQAL, Uly alaman báıge jeńimpazy:
– Budan buryn da talaı báıgege qatysyp júrmin. Biraq bul báıgeniń jóni bólek boldy. Atymdy birinshi terletip alyp, aqyryndap demaltyp, shaýyp otyrdym. Artyma attar qatarlasqannan keıin ózi de toptan alyp qashty. Basyn qatty tartpaı, tizgindi aqyryndap jiberdim. 4-5 aınalym boıy toptyń ortasynda shaýyp kele jattym. Kenet «Shaǵala» toptan sýyrylyp shyǵyp, tizginge kónbeı ketti. Sońǵy aınalymda taǵy da sóıtti. Jańbyr kedergi bolǵan joq. Qaıta kómegi boldy dep oılaımyn. Tulparym jańbyrdy jaqsy kóredi. Bul jeńiske jańbyrdyń da áseri tıdi.
Barlyq báıgede shabandozdardyń qulaǵynda bapkerimen baılanysatyn arnaıy qulaqqap boldy. Ol arqyly bapkeriniń nusqaýlyǵy boıynsha shabady. Shabandozdar báıge barysynda attarǵa ǵana qatysty emes, jokeıler jaǵynan da qıyndyqtar bolǵanyn jasyrmady.
Máselen, jeńimpazdardyń birin báıge kezinde bir ýaqytta 2 jokeı qatar kelip, ortaǵa alyp qysyp tastaǵan. Ókpesi qysylsa, attyń jyldamdyqty azaıtatynyn jaqsy biletin bapkerleri ádeıi istetip turǵan bolý kerek. Sebebi, onyń aty – báıge favorıtteriniń biri. Kim bilsin?! Báıgede mundaı qastandyqtardyń bolyp turatyny ras qoı. Biraq shyn júırikke jańbyr da, keıbireýlerdiń las áreketi de kedergi bolǵan joq.
· Taqyrypqa oraı
Qanat KÓPBAEV, Báıge federasıasynyń prezıdenti: Kóshpendiler oıynyna daıyndyq
Qazaqtyń asy men toıy báıgesiz ótpegen. Qazir de solaı. Federasıa basshylyǵyna kelgenime alty aı boldy. Osy aralyqta birneshe báıge ótti. 7 óńirde irikteý týry ótip, búgin sol irikteýden ótkender arasynda fınal – Báıge chempıonaty uıymdastyryldy. Báıgeniń barlyq túrin qosa alǵanda jalpy 160 at, 160 shabandoz qatysty. Chempıonattarda qashyqtyq ózgermeıdi. Odan keıin arnaıy kúntizbe bar. Báıge attaryn daıyndaıtyn atbegiler úshin bul kúntizbeniń mańyzy zor. Qaı aıda qaı jerde báıge ótetinin kúni buryn bilýi kerek. Qazaqy báıgeler toǵyz aı boıy respýblıkanyń jer-jerinde ótedi. Jyl saıyn naýryzdyń aıaǵynda bastalady da, jeltoqsan aıyna deıin báıge uıymdastyrylady.
Báıgeniń irikteý týrnırlerinde atqa da, shabandozǵa da qatań talaptar qoıyldy. Shabandozda saqtandyrý qujaty bolýy kerek. Shabandozdar 8–14 jas aralyǵyndaǵy balalar. Olar ata-anasynyń ruqsatymen ǵana qatysa alady. Al attar mindetti túrde Qazaqstanda týylýy kerek jáne qazaqstandyq qujaty bolýǵa tıis. Bizdiń báıgelerge shabatyn attardyń 95 paıyzy – taza aǵylshyn tuqymdy attar.
Elimizde báıge damyp kele jatyr. Keler jyly budan da joǵary deńgeıge kóteriledi. Maqsatymyz – dúnıejúzilik deńgeıge kóterý.
Bıylǵy chempıonattyń basty ereksheligi – buryn bolmaǵan Uly alaman báıge boldy. Bıyl birinshi ret uıymdastyryldy. At jarysynyń bul túrine eń kóp at qatysady. Respýblıkanyń túkpir-túkpirinen 55 attyń ıesi qatysýǵa nıet bildirdi. Fınalda 54 at jarysty. Buǵan deıin chempıonattar arasynda Uly alaman báıge uıymdastyrylyp, mundaı qomaqty syıaqy berilmegen. Báıge túrlerinen eń uzaq shaqyrym – 25 kılometr bolatyn alaman báıge bolsa, Uly alaman báıge 35 kılometrlik eń uzaq qashyqtyqtaǵy báıge bolmaq. Árıne, 25 shaqyrym da qysqa qashyqtyq emes. Birinshisine tek kásibı attar ǵana qatyssa, 35 kılometrlikke kez kelgen báıge atynyń qatysýyna múmkindik berdik. Eń kóp qatysýshy Almaty, Jambyl, Jetisý oblystarynan qatysty. Halyqaralyq deńgeıde ótkizý josparda bar. Kelesi jyly kúzde Kóshpendiler oıyny Qazaqstanda ótetinin bilesizder. Eń aldymen, soǵan daıyndyqty bastadyq. Búgingi báıgelerden alǵashqy bestikke engen tulparlar Dúnıejúzilik kóshpendiler oıynyna daıyndyqty bastaıdy.
Tastanbek ESENTAEV, Ulttyq sport qaýymdastyǵynyń vıse-prezıdenti:
Dopıng baqylaý óte mańyzdy
Ulttyq sport qaýymdastyǵynda 9 federasıa bar. Solardyń biri – Báıge federasıasy bıyl 7 irikteý jarysyn ótkizdi. Myqtynyń myqtysy anyqtalyp, Qazaqstannyń chempıondaryn anyqtaıtyn eń mańyzdy báıge bolyp esepteledi. Ulttyq sportqa da, sonyń ishinde báıgege de qan júgirdi dep aıtýǵa bolady. Bizdiń báıgeniń deńgeıi álemdik deńgeıge jete qoıǵan joq. Degenmen, bizdiń maqsat – Qazaqstan chempıonatyn joǵary deńgeıde ótkizip, kelesi jyly ótetin Dúnıejúzilik kóshpendiler oıynyna jaqsy daıyndyqpen qatysý. Eń júırik attar búgin anyqtaldy. Kelesi jyly báıgeniń 7 túrinen kóshpendiler oıyny bolady. Sol 7 túriniń árqaısysynan 3 attan anyqtaýymyz kerek. Búgingi chempıonattyń maqsaty da sol boldy. Báıge attarynyń bári júırik bolǵandyqtan, báseke myqty boldy. Chempıonattyń óziniń erejesi bar.
Dopıng baqylaý – qazaq báıgesi úshin óte aýyr taqyryp. Attyń DNQ-syn anyqtaý úshin Batys Qazaqstan oblysyndaǵy ýnıversıtette úlken zerthana ashyldy. Dopıngti anyqtaıtyn zerthanalar bar. Biraq onyń ishinde álemdik, halyqaralyq sertıfıkat bolý kerek. Ol bizde áli joq. Osy baǵytta jumys júrip jatyr.