· Suhbat
Kóshpeli qazaq dástúrindegi bekzat óner – qusbegilik qazir jandanyp keledi. Halqymyz tórt mezgildiń bárinde ańǵa shyǵa bermegen. Kúz kelip, kún sýytyp, ańnyń júni ábden qalyńdaǵan kezin kútken. Aspan serisine balaıtyn qyran qusty baýlyp, baby kelgen sátinde ǵana ańǵa salǵan. Sol qansonardyń mezgili týyp, saıatshylyqtyń qyzyǵy bastaldy. Qazir jer-jerde ańshylyq pen qusbegilikti kásip etkender qansonarǵa shyǵyp, saıat jasaıdy. Respýblıkalyq, halyqaralyq qusbegiler jarystary kúz ben qys aılarynda uıymdastyrylady. Qansonardyń mezgilinde tekti ónerdiń janashyry, «Qyran» federasıasynyń atqarýshy dırektory Baǵdat MÚPTEKEQYZYMEN suhbattasýdyń sáti túsken edi.
Qazaqtyń brendi
– «Qyran» federasıasynyń qazirgi jaǵdaıy qalaı? Bıylǵy atqarylǵan ister týraly aıtyp berseńiz. Elimizdegi aqsúıek ónerdiń damý barysyn sóz etsek...
– Federasıa qurylyp, babalar ónerin nasıhattap kele jatqanyna 20 jylǵa jýyqtady. 2005 jyly «Qyran» federasıasy qurylyp, sodan beri biraz jumys atqardy. Federasıa ashqandaǵy maqsatymyz – qusbegiliktiń tarıhyn zerttep, jastarǵa úıretý jáne álemge tanytý. Osy 20 jyldyń ishinde biraz ǵylymı joba jazyldy. Qazaqtyń qusbegilik óneriniń arǵy-bergi tarıhyn túgel qamtyǵan kitap-albom jaryq kórdi. Aldyna aıqyn maqsattar qoıyp, sony oryndaý jolynda naqty ister atqaryp keledi. Ańshylyq óner áli de damý ústinde. 80-shi jyldary elde nebári on shaqty qusbegi bolatyn. Búginde olardyń sany 200-ge taıap qaldy. Buryndary kenje qalǵan batys óńirde – Atyraý men Mańǵystaýda, Aqtóbede jaqsy qarqynmen damyp keledi. Degenmen, qusbegiliktiń negizgi mektebi Almaty oblysynda qalyptasqany daýsyz. Qazaqstanda eshbir jerde bolmaǵan sonaý keńestik kezeńniń ózinde bir ǵana Sógeti aýylynyń ózinde 20-ǵa jýyq búrkitshi boldy. Elimizdiń ár óńirinen olardy izdep kelip, úırenip ketetin. Men osyny jazyp júrip, ulttyq sport túri retinde Erejesin bekitkennen keıin barlyq oblysta jandana bastady. Federasıa áýelgi maqsatynan tańǵan joq. Qazaqtyń qusbegilik qabiletin áli de jandandyryp, joǵaltyp almaý jolynda jumys istep jatyrmyz.
«Qyran» byltyrǵa deıin saıatshylyq pen qusbegilikti nasıhattaıtyn jalǵyz federasıa bolatyn. Byltyr belgili qalamger baýyrymyz Berik Ýálıdiń bastamasymen Ulttyq sport qaýymdastyǵyna qarasty «Qusbegilik» federasıasy quryldy. Al «Qyran» federasıasy qazir sonyń quramynda óziniń qyzmetin jańasha jandandyryp jatyr dep aıtýǵa bolady. Bir jetideı bolyp qaldy, Astanada bas qosyp jatyrmyz. Bıyl atqarylǵan isterdi saralap, kelesi jylǵy jospar belgilenedi.
Osy jyly «Qusbegilik» federasıasynyń uıymdastyrýymen qusbegiler arasynda on shaqty týrnır ótti. Solardyń ishinde erekshe atap óterligi, Almaty oblysynda ótken qusbegilik mekteptiń negizin salýshy, áıgili qusbegi Sársenbek Dáýletbaqovty eske alýǵa arnalǵan týrnır. «Eskirmeıtin esimder» jobasy aıasynda umyt qalǵan ataqty qusbegilerimizdi jastarǵa úlgi etý maqsatynda jarystar uıymdastyryldy. Ótkende Almaty oblysy Eńbekshiqazaq aýdanynda «Sonar» qusbegiler jarysynyń 25 jyldyǵy aıasynda ótken týrnır men Almatydaǵy «Qyran–2023» respýblıkalyq qusbegiler dodasyn aıta ketý kerek.
Óńirlerdegi ulttyq sport túrleri mektepteriniń janynan saıatshylyqty úıretetin bólimder ashyldy. Almaty oblysynan basqa Túrkistan, Aqmola, Qaraǵandy, Jambyl oblystarynda qusbegilik jaqsy damyǵan. Álem jurtshylyǵy qusbegi qazaqtardy moıyndaı bastady. Sheteldik kınogerler saıatshylar týraly derekti fılmder túsirip, jurtty tańqaldyrýda.
Almaty qalasynda kelesi jyly 28 qarasha – 2 jeltoqsan aralyǵynda QR Sport komıtetiniń kúntizbelik josparyna sáıkes, dástúrli «QYRAN–2024» respýblıkalyq Qusbegiler týrnıri ótedi. Almaty qalasynda qyran qustarǵa arnalǵan «Qazaqtyń ańshylyǵy» atty mýzeı men ańshylyqqa arnalǵan qural-jabdyqtar jasaıtyn sheberhana ashý josparda bar.
V Dúnıejúzilik kóshpendiler oıyndary keler jyly ótedi. Tek elimizden búrkit, qarshyǵa, suńqardyń árqaısysynan úsh-úshten qatysqanda, jıyrmadan asa qus qatysady. Sonymen qatar, Kóshpendiler oıynynyń jalǵasy retinde Astanada sol ýaqytta Qusbegilerdiń İİ Álem chempıonatyn ótkizýdi josparlap otyrmyz.
Jyldyń basty saıysy
– Jaqynda Óskemende ótken «Shyǵys salburyny–2023» áli kóptiń aýzynda júr. Qytaı Halyq Respýblıkasy, Mońǵolıa, Reseı men Qyrǵyzstannyń sportshylary qatysqan halyqaralyq saıatshylar saıysy nege dál sol aımaqta ótti?
– Óskemen qalasynyń mańyndaǵy Ulan aýdanyndaǵy «Shyǵys salburyny–2023» halyqaralyq qusbegiler jarysynyń jóni bólek. Eldiń aýzynda júrgeni bul týrnırde dúnıe júzinen myqty degen búrkitshiler jınalyp, dástúrli ańshylyq ónerin kórsetti. Elimizdiń barlyq óńirinen qolyna qus qondyrǵan kásibı qusbegilerdiń bári qatysty.
Bul aımaqtyń tańdalýynyń aıtarlyqtaı qupıasy joq. Oblystyq ákimdik federasıaǵa suraý salyp, ótinish bildirdi. Alǵashqy jyly jaqsy deńgeıde ótse, jyl saıyn dástúrli túrde sol ýaqytta, sol aımaqta ótkizemiz. Birinshiden, týrızmdi damytý maqsatynda, eldiń ekonomıkasyn ilgeriletýde sol aımaq tańdaldy. Usynys oblys tarapynan boldy.
Saıysqa Qazaqstannyń ǵana emes, Mońǵolıa men Qytaıdyń saıatshylary da qatysty. Barlyǵy 100-den asa qusbegi, 75 búrkit, 15 qarshyǵa, 20 ıtelgi baq synady. Barlyǵy tuǵyrda júrgen myqty qustar. Qatysýshylar qusty qolǵa shaqyrý, erkin ushyrý, búrkitti shyrǵaǵa, qoıanǵa, túlkige salý syndy talaptardy oryndady.
«Qusty jısań – búrkit jı...»
– Ańshy qustar týraly áńgimege oıyssaq. Qazaq jaratylysynan tekti qustardy ańǵa salǵan. Qustardyń bári ańǵa shyǵa almaıdy. Federasıada suryptalǵan ańshy qustar bar ma? Qansonarǵa shyǵyp, qusbegilerdiń saıysyna qatysyp júrgen saıat qustary týraly aıtyp berseńiz.
– Ańǵa shyǵatyn qustardyń ishinde qyran qustardyń orny bólek. Qyran – kúnge qaraı tike ushatyn jalǵyz qus. Eshqandaı adam balasy kúnge qaraı almaıdy. Al bizdiń qazaq dúnıeniń barlyǵyna tike kózqaraspen qaraǵan. Bizdiń búkil bolmysymyz qyranmen baılanysty. Árıne, kez kelgen qusty ańǵa sala almaısyń. Qazaq halqynyń ańshylyq tarıhynda osy qyran qustardyń qatarynda búrkit, suńqar tobyna jatatyn lashyn, ıtelgi, sosyn qarshyǵa tektes qustardy ańǵa salǵan. Búrkitter iri ańdarǵa túsetin bolǵan. Qasqyr men aıýǵa túsetin búrkitter, árıne, túr-tulǵasy erekshe, baby kelisken bolýy kerek. Qazaqtyń «Babyn tapsań, balapan qyran bolar» dep aıtýy beker emes. Taý qyrandaryna qaraǵanda, dala búrkiti men sý búrkiti turqy shaǵyn bolǵandyqtan ushqyr keledi. Túlki, qoıan sekildi ańdar men usaq qustardy jaqsy alady. Jeńil ushyp, jeńil qonatyn kúıge kelgende ǵana ańǵa salady.
Qazir ańshy qustardyń sany kóbeıip kele jatyr. Federasıada olardy arnaıy suryptamaımyz. Federasıanyń chempıonattaryna, basqa da jarystarda júldeli oryn alyp júrgen qustar qatysady. Qyrandardyń ishinde talaı festıválde bıikti baǵyndyryp, qusbeginiń qanjyǵasyna jeńisti baılap bergenderi barshylyq.
– Jalpy, qusbegilik óner qusty ańǵa salýmen ǵana shektelmeıdi ǵoı...
– Ol ras. Qazaq quspen ǵana ań aýlamaǵan. Baıaǵydan kele jatqan ata-baba kásipteriniń biri – qaqpan, tuzaq, tor quryp ań aýlaý. Ańshylyqpen aınalysatyn azamattardyń bári derlik osy ádisterdi qoldanǵan. Qazir zamannyń aǵymyna qaraı ańshylyq ónerdiń keıbir dástúrleri eskirip bara jatyr. Kóbine saıatshylar ańǵa ańshy qustardy ǵana salady.
– Qusty ańǵa salý – óz aldyna bólek óner. Ańshylar áýeli baýlyp, qolǵa úıretedi. Ózindik jón-josyǵy bar...
– Qazaq yrymynda ań-qusty jón-josyqsyz aýlaýǵa jol bermeıdi. Búrkitshilerdiń eńbegin men naǵyz jankeshtilikke balaımyn. Bir búrkit kúnine 2-3 keli tek taza, balǵyn et jeıdi. Tekti qustardyń baby da erekshe bolady. Keıbiri sýǵa shaıylmaǵan etti jemeıdi. Ol etti taýyp berý de ońaı sharýa emes.
Qusbegilerimiz tek qana ata-baba qanymen berilgen osy ónerge degen qyzyǵýshylyqtyń arqasynda ǵana óz isin alǵa qaraı súırep keledi.
Jastardy mektep qabyrǵasynan bastap úıretemiz. Búginde elimizde saıatshylyqqa, kusbegilikke den qoıyp júrgenderdiń 60–70 paıyzy – jastar. Demek, ulttyq ónerimiz órkendeı beredi dep senimmen aıta alamyz. Qusbegilerdiń eń jasy – 8 jasta. Buryn qus salý ónerinde eń jas búrkitshimizdiń ózi 50 jastan asqan, eń úlkeni 80-niń ústinde bolatyn. Qazir búrkitshiler saıysyna 8–60 jas aralyǵyndaǵy qusbegiler qatysyp júr. Qusbegilerdiń quramy jasardy dep aıtýǵa bolady. Ony ár jarys saıyn baıqap júrgen bolarsyzdar. Qusty kim bolsa sol sala bermeıdi. Qusbegi qustyń bıologıalyq erekshelikterin bilý kerek. Bile bilgen adamǵa qusbegilik – úlken ǵylym. Qus salýdyń ádis-tásilderi bar. Qazir eldegi zań aıasynda jumys isteımiz. Tek qazaq pen qyrǵyz emes, Eýropa elderi, Taıaý shyǵys, arab elderi de suńqar salyp, kóbine usaq qustardy ańǵa salýmen aınalysady. Sol eldermen baılanysty jaqsartyp, tájirıbe almasýdy qolǵa aldyq.
Salburyn – ańshylar merekesi
– Túsingen adamǵa, qansonar – uly dala merekesi. Dástúrli qazaq qoǵamyndaǵy ańshylyqqa qatysty salt-dástúrler az emes. Eki-úsheýin aıtyp berseńiz...
– Ańshylyqqa baılanysty nanym-senimder, ádet-ǵuryptardyń, yrymdardyń tamyry tereńde jatyr. Ańshy, saıatshy jigitterdiń top bolyp, birneshe kún boıy ańǵa shyǵýyn qazaq «salburyn» dep ataǵan. Muny ańshylyq merekesi dese de bolady. Salburyn – ańshylardyń erligin, azamattyǵyn synaıtyn jol. Byltyr «Salburyn – qazaqtyń ańshylyq merekesi» retinde taný úshin qajetti qujattardy daıyndap, IýNESKO qaraýyna ótkizdik. IýNESKONYŃ materıaldyq emes mádenı mura tizimine mereke retinde bekitý jóninde ótinish joldandy. Sol usynysymyz kóptiń qoldaýyn tapty. Eger bizben qatar, Mońǵolıa, Qytaı, t.b elder ótinish berse, salburyn mádenı mura tizimine enedi. Qazirgi tańda bizdiń ulttyq komısıa osy baǵytta jumys istep jatyr.
Halqymyz qyran qusyn, júırik tazy men báıge atyn eshqashan satpaǵan. Bulardy úlken qundylyq dep baǵalaǵan. Tuǵyr jabaryn berip, qusty tek et jaqyndaryna ýaqytsha bergen. Onda da qustyń tili men qasıetin biletin, tabıǵatyn túsinetin senimdi adamǵa ǵana bergen. Qarymtasyna beriletin kádeni tuǵyr jabar dep ataǵan.
Suhbattasqan Gúljanat SEMBAEVA.