Saıası ekstremızm amerıkalyq demokratıadaǵy daǵdarystyń belgisi bolýy múmkin be?
2001 jylǵy Nú-Iorktegi oqıǵa álemdi ózgertti. «Egizder ǵımaratyna» jasalǵan lańkestik terorızmniń qanshalyqty qaýipti qubylys ekenin kórsetti. 13 shildede prezıdenttikke úmitker Donald Trampqa qarsy jasalǵan qastandyq saıası ekstremızmniń qanshalyqty qaýipti ekenin dáleldedi. Jalpy, saıası terorızm men ekstremızm ǵasyr dertine aınaldy. Biraq ekstremızm ádette avtorıtarly, totalıtarly rejım ornaǵan elderde bolady. Al onyń álemde «demokratıanyń úlgisi» dep atalǵan elde bolýy kókeıde eriksiz suraq týdyrady. Endeshe, osyǵan jaýap izdesek. Sebebi, Qazaqstan da terorızm men ekstremızmdi basty qaýipterdiń biri dep esepteıdi.
Saılaýaldy kampanıa qyza túspek
13 shildede Respýblıkalyq partıadan prezıdenttikke úmitker eks-prezıdent D.Tramp kezekti saılaýaldy mıtıńine qatysty. Alaıda, Pensılvanıa shtatynda ótken saıası aksıa ol úshin sátsiz aıaqtalýy múmkin edi. Biraq oǵan atylǵan oq qulaq shekeden janap ótti. Qazir saılaýaldy kampanıa júrýde. 5 qarashada sheshýshi saılaý. Bul qastandyq kampanıany odan ári órshelendirýi múmkin.
Qastandyqtyń sátsiz aıaqtalýy kimge tıimdi? Árıne, D.Tramptyń kampanıasyna tıimdi. Sebebi, dál qazir respýblıkalyqtar bir jaǵy qupıa uıymdardy, ekinshi jaǵynan qazirgi prezıdent Djo Baıdenge aıyp taǵyp otyr. Bul respýblıkalyqtar men onyń negizgi úmitkerine saıası upaı alyp keledi. Saılaýshylardyń aldynda saıası qurban beınesi qalyptasyp, D.Trampqa daýys beretinderdiń sany artýy múmkin. Qazir respýblıkalyqtar istiń ádil ári ashyq tergelýin talap etip otyr.
Djo Baıdenniń ákimshiligi men jaqtastary taǵylǵan aıypty teriske shyǵardy. Olardyń aıtýynsha, eks-prezıdentter qupıa qyzmet pen İshki qaýipsizdik mınıstrliginiń qorǵaýynda. Djo Baıdenniń jeke ózi saılaýǵa úmitkerlerdiń qaýipsizdigin tolyq qamtamasyz etýge tapsyrma bergenin málimdedi.
Qupıa qyzmet İshki qaýipsizdik mınıstrliginiń jeke basqarmasy. Onyń qyzmetkerleri eks-prezıdentter men saılaýda úmitkerlerdi qorǵaýǵa jaýapty. Qastandyq jasalǵannan beri basqarma basshylyǵy qaýipsizdik sharalarynyń bári jasalǵany týraly málimdegen. Al FBI (AQSH Federaldy tergeý búrosy) bolsa tergeý bastalǵanyn, istiń «saıası terorızm belgileri bolýy múmkin» degen aıyppen júrip jatqanyn málimdegen.
Qastandyqty kim jasady?
Onyń artynda kim tur? Bul suraqtarǵa tergeý aıaqtalmaı jaýap berý múmkin emes. Dese de, boljam jasaýǵa bolady. Prezıdenttikke eki negizgi úmitker Djo Baıden men Donald Tramptyń saılaýaldy shtabtary bir mezette saılaý kampanıasyn órshelendirip jibermeý kerek ekenin málimdedi.
Syrttaı qaraǵanǵa qastandyq Djo Baıden jaqtastary tarapynan jasalǵan sıaqty kórinýi múmkin. Alaıda, qastandyqtyń sebebi budan da tereńde jatyr. Sebebi, amerıkalyq aqparat kózderine súıensek, qastandyq jasaǵan azamat respýblıkalyq partıa ókili retinde tirkelgen. Onyń ákesi de sol partıany qoldaıdy, al anasy demokrat.
D.Trampqa qastandyq jasaǵan azamattyń esimi 20 jastaǵy Tomas Krýks. Pensılvanıa shtatynda týyp, sonda ómir súrgen. Qastandyq jasalǵannan keıin ony arnaýly jasaq qyzmetkerleri atyp mert qyldy. Amerıkalyq basylymdar onyń saıası portretin jasap shyqty. Alaıda, jas jigittiń nege mundaı áreket jasaǵany jáne úmitkerge 140 metrge deıin qalaısha jaqyn kelgeni týraly aqparat áli joq.
Tomas Mettú Krýks týraly alǵashqy egjeı-tegjeıli málimetter kórsetip otyrǵandaı, jas jigit óziniń týǵan qalasy Pensılvanıada 2022 jyly orta mektepti bitirgen. Onyń mekteptegi muǵalimi ony «qurmetti azamat» dep sıpattap, Krýkstiń saıasatqa qyzyǵýshylyq tanytatynyn eshqashan bilmegenin aıtqan.
Jeksenbi kúni FBI Krýkstiń áleýmettik jelidegi paraqshalarynan eshqandaı qaýip kórmegenin jáne psıhıkalyq aýytqý tappaǵanyn málimdedi.
Ekstremızm saıasılanyp barady
Aqparat kózderinde mynadaı málimet te tarap otyr. Ol 17 jasynda Demokratıalyq partıany qoldap, 15 dollar qaıyrymdylyqqa jumsaǵan. Alaıda, kámelet jasyna tolǵasyn respýblıkalyq atanǵan. Ekinshiden, ol qarttar úıinde jalaqysy az qyzmet atqarǵan. Budan mynadaı qorytyndy shyǵarýǵa bolady.
Birinshiden, otbasynda ákesi men anasynyń eki túrli partıany qoldaýy balaǵa psıhıkalyq qysym týdyrǵan. Óz tańdaýyn jasaýda qınalǵan bolýy múmkin.
Ekinshiden, áleýmettik jaǵdaıynyń tómendigi qosymsha sebep bolýy múmkin.
Dese de, mundaı qadamǵa barýyna bular jetkiliksiz. Sońǵy jyldardaǵy AQSH qoǵamyndaǵy keri úderister ishki narazylyqty órshelendirip jibergen sıaqty. Sońǵy 10 jylda AQSH-ta jasóspirimder qoldaryna qarý alyp, mektepte qylmys jasap jatqany týraly oqıǵalar jıilep ketti. Bul qoǵamda, ásirese, jastar arasynda ekstremıstik kózqarastyń bar ekenin kórsetedi. Munyń bári áleýmettik ekstremızmniń belgileri. Al Tomas Krýkstyń isi ekstremızmniń saıasılanyp bara jatqanyn kórsetip otyr.
Alaıda, joǵaryda aıtqanymyzdaı, saıası ekstremızm kóbine totalıtarly, avtorıtarly rejım ornaǵan elderde paıda bolady. AQSH sekildi demokratıasy álemge úlgi elde onyń paıda bolýy kókeıde eriksiz suraq týyndatady. Saıası ekstremızm amerıkalyq demokratıadaǵy daǵdarystyń belgisi bolýy múmkin.