AQSH jáne Ýkraına sırek kezdesetin metaldar boıynsha kelisimge qol qoıýǵa kelisti.
Sońǵy kúnderi, Ýkraına jerinde negizgi tartys maıdanda emes, aqparat alańynda ótýde. Sáıkesinshe, taraptar naqty ustanymdaryn aıqyndap, dıplomatıanyń saıran qurar kezi kelgendeı. Alaıda, Ýkraına prezıdenti apta basynda uıymdastyrǵan baspasóz konferensıasynda AQSH prezıdenti D. Tramp ákimshiligi tarapynan usynylyp otyrǵan sırek kezdesetin metaldar qoryn birlesip meńgerý usynysy Ýkraın halqy úshin tıimsiz ekenin málimdedi. Ol: «Bolashaq urpaq aldynda qaryz bolǵymyz kelmeıdi», – dep atap ótti. Degenmen, apta ortasynda V. Zelenskııdiń Vashıngtonǵa sapary belgili bolyp, búgin, juma kúni, D. Tramp pen V. Zelenskııdiń resmı túrde alǵash ret kezdesýi belgilengen. D. Tramp bılikke kelgeli beri Izraıl premer-mınıstri Nıtanáhýdan jáne Fransıa prezıdenti E. Makronnan keıingi qabyldap otyrǵan úshinshi memleket basshysy. Bul óz kezeginde, D. Tramp ákimshiliginiń aldaǵy tórt jyldaǵy syrtqy saıasatynda Izraıl men Ýkraınaǵa erekshe basymdyq beretinin kórsetse kerek.Osyǵan deıin aqparat betterinde «Ýkraına men AQSH arasyndaǵy sırek kezdesetin metaldar qoryn meńgerý boıynsha kelisimsharttyń alǵashqy nusqasy» degen ataýmen taralǵan qujatta Ýkraına tarapy talap etip otyrǵan «qaýipsizdik kepildigi» týraly aqparat joq. Jalpy, sońǵy kezderi jıi aıtylatyn qaýipsizdik kepildigi degenimiz ne? Ýkraına qandaı qaýipten qorqyp, qaı taraptan qaýipsizdik kepildigin suraýda? Búgingi maqalamyzda osy taqyrypty talqylap kórelik.
Beıbit kelisimge basty kedergi ne?
Fransıa prezıdenti Emmanýel Makron Aq úıge resmı saparmen baryp, Eýropalyq Odaq elderi atynan Ýkraına men AQSH arasynda saıabyrsyp kele jatqan baılanysty qaıta qalpyna keltirýge tyrysqan edi. Alǵash ret, Emmanýel Makron Eýropalyq Odaq elderi qaýipsizdik kepildigi retinde Ýkraınaǵa bitimgerlik kúshterin jiberýge ázir ekendigin málimdedi. Eýropalyq Odaq elderi úshin, «shyǵystaǵy qaqpasynyń» qaýipsiz bolýy óte mańyzdy. Sondyqtan, Ýkraınadaǵy beıbitshilik kelisimi Eýropalyq Odaq elderinsiz ótýiniń tıimdiligi de óte tómen bolmaq.
Ýkraına úshin sońǵy úsh jyl tek saıası turǵydan ǵana emes, sonymen qatar ekonomıkalyq turǵydan da aýyr boldy. Eýropalyq Odaq elderi, AQSH, Japonıa, Ońtústik Koreıa jáne basqa da elderdiń ekonomıkalyq kómeginiń arqasynda ol álemniń ekinshi armıasyna qarsy tura aldy. Búginde Ýkraına áskerı óndiris salasynda áleýetti ındýstrıa qalyptastyryp, soǵys alańynda qoldanylyp jatqan qarý-jaraqtyń 46%-y otandyq óndiriske negizdelip otyr. Alaıda Reseı men Ýkraına arasyndaǵy qaqtyǵysty 24 saǵat ishinde toqtatamyn dep ýáde bergen D. Tramp beıbitshilik kelisimshartyna qol qoıýdan buryn, osyǵan deıin Ýkraınaǵa jumsalǵan 500 mlrd AQSH dollarynan astam qarajattyń ótemi retinde Ýkraına jerindegi sırek kezdesetin metaldardy amerıkalyq kompanıalarmen birlesip ıgerý jóninde kelisimge qol qoıdyrýǵa tyrysty. D. Tramp ákimshiliginiń bul áreketi, birinshiden, kez kelgen saıası qadamnyń astarynda ekonomıkalyq múdde jatqanyn kórsetse, ekinshiden, Ýkraına úshin soǵys barysynda alǵan árbir kómektiń bolashaqta atalmysh áriptesteri aldynda qaıtarymy bolatynyn eskertkendeı. Qazirgi tańda beıbitshilik kelisimine qol qoıýǵa Reseı de, Ýkraına da qarsylyq tanytyp otyrǵan joq. Beıbit kelisimge basty kedergi – Ýkraına úshin ujymdyq Batys tarapynan birtutas qaýipsizdik kepildigin alý máselesi. Qaýipsizdik kepildigi dep naqty áreketterdi, arnaıy demılıtarızasıalanǵan aımaq qalyptastyrýdy jáne beıtarap bitimgerlik kúshter arqyly aımaqtyń baqylaýyn ornatýdy meńzep otyr. Qazirdiń ózinde Eýropalyq Odaq elderi bitimgerlik kúshterin jiberýge ázirligin bildirse, AQSH tarapy naqty kepildik týraly eshqandaı málimdeme jasaǵan joq. Qalaı desek te, eger Ýkraınanyń shyǵys bóliginde arnaıy demılıtarızasıalanǵan aımaq qurylatyn bolsa, atalmysh aımaq tek Ýkraınany men Reseıdi ǵana emes, Eýropa men Eýrazıa qurlyǵyn bólip turatyn, sımvolıkalyq turǵydan HH ǵasyrdaǵy Berlın qabyrǵasynyń balamasy ispetti bolmaq.
AQSH tarapynan Ýkraınaǵa qarata naqty qandaı qaýipsizdik sharttary men mindettemeleri qoıylatyny ázirge belgisiz. Biraq, Ýkraına tarapy, soǵysty birjola toqtatyp, eldi ekonomıkalyq turǵyda qaıta qalpyna kiltirýge yntaly bolyp otyr.
Ýkraınanyń NATO músheligine ótý múmkindigi bar ma?
Bolashaq urpaq Reseı men Ýkraına arasyndaǵy soǵysty tarıhtan oqyǵanda, onyń naqty sebebin túsiný qıynǵa soǵýy múmkin. Sebebi soǵys bastalǵaly beri taraptardyń bir-birine qarata aıtqan talaptary men usynystary únemi ózgerip keledi. Qazirgi tańda D. Tramp ákimshiligi men resmı Máskeý V. Zelenskııdiń prezıdent retinde bılik etý merziminiń ótkenin alǵa tartyp, kelissózderdi kúrdelendirgenimen, beıbit kelisim júzege asqan jaǵdaıda qazirgi Reseı baqylaýyndaǵy Ýkraına terıtorıasynyń 20%-y Máskeýdiń yqpalynda qalý yqtımaldyǵy joǵary. Sonymen qatar, soǵys bastalǵan shaqtan beri aıtylyp kele jatqan Ýkraınanyń NATO-ǵa múshe bolýy máselesi de belgisiz kúıde qalyp otyr. Aldaǵy 10-15 jylda Eýropada qandaı saıası ózgerister bolatynyn eshkim naqty boljaı almaıdy, biraq qazirgi kezde Ýkraına úshin taktıkalyq jeńis erekshe mańyzdy bolyp tur. Osyǵan baılanysty resmı Kıev batystyq odaqtastardan alatyn qaýipsizdik kepildiginiń qunyn óz terıtorıasynyń 20%-yn berý arqyly óteýi yqtımal.
Halyqaralyq uıymdar máseleni tıimdi sheshýge nege qaýqarsyz?
Ýkraına jerindegi saıası qaqtyǵys bastalǵaly álemdik qaýymdastyq bul soǵystyń damý traektorıasyn naqty boljaı almaǵanymen, bir máseleni aıqyn túsindi. Birinshiden, eki taraptyń da bir-birin tolyqtaı jeńýi múmkin emes. Sebebi, Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin jahandyq saıasattaǵy árbir saıası daǵdarys negizinen dıplomatıalyq jolmen sheshilip kelgenin jáne onyń eń tıimdi ádis ekendigin kórip otyrmyz. Ekinshiden, Reseı men Ýkraına arasyndaǵy qaqtyǵysta halyqaralyq normalardyń mańyzdylyǵy taǵy bir ret dáleldenip, bolashaqta halyqaralyq quqyqtyq retteýshi uıymdardyń yqpalyn arttyrý qajettigi aıqyn sezilýde. Qazaqstan soǵystyń alǵashqy kúnderinen bastap taraptardy dıplomatıalyq kelisimge shaqyryp, barlyq máselelerdiń BUU jarǵysy aıasynda sheshilýin usynǵan bolatyn. Nátıjesinde, búginde taraptar terıtorıalyq tutastyqty saqtaý, qaýipsizdik kepildigin qamtamasyz etý jáne memlekettiń egemendigine qurmetpen qaraý syndy mańyzdy qundylyqtarǵa qaıta oralýda.
Álem elderi qandaı sabaq alýy tıis?
Tek aımaqtaǵy elder ǵana emes, búkil jahan jurty sońǵy úsh jyl boıy Reseı men Ýkraına arasyndaǵy saıası qaqtyǵysty baqylap, mańyzdy sabaqtar aldy dep esepteımin. Birinshiden, XXI ǵasyrdaǵy memleketaralyq soǵystyń qandaı formada ótetini, tehnologıalyq progrestiń soǵys alańyndaǵy róli, áskerı strategıalardyń erekshelikteri jáne múddeles taraptardyń qoldaý kórsetý tásilderi aıqyn kórindi. Ekinshiden, ózin iri derjava sanaıtyn saıası kúsh ortalyqtarynyń kez kelgen ýaqytta memlekettik múddesin qorǵaý úshin ustanymyn ózgerte alatyny da dáleldendi. Úshinshiden, jahandyq turaqtylyqty qalypty deńgeıde ustap turýda orta derjavalar mańyzdy ról atqaratyny anyqtaldy. Sebebi, jaqyn bolashaqta alyp derjavalar arasyndaǵy túrli neoımperıalyq sıpattaǵy jobalar kúsheıgen jaǵdaıda, jahandyq qaýipsizdiktiń kepili retinde orta derjavalardyń róli arta túsedi.
Sonymen, Ýkraınanyń talap etip otyrǵan qaýipsizdik kepildiginiń bolashaqta ony qanshalyqty qorǵaýǵa qabiletti bolatyny belgisiz. Alaıda qazirgi tańda belgilisi – memleket qaýipsizdigi tek ózin-ózi tolyq qorǵaýǵa áleýetti bolǵan kezde ǵana qamtamasyz etiledi. Ejelgi grek oıshyly Fýkıdıd atap ótkendeı: «Jahandyq saıasattyń túngi kúzetshisi joq. Sondyqtan, óz kúshine sengen elderdiń ǵana uıqysy tynysh bolady».