nemese esik kózinde qalǵan besik murajaıǵa qalaı jetti?..
Búgin besik taqyrybyn tarqatamyz. Ol – ómirge jańadan kelgen bóbektiń eń alǵashqy tósegi. Jáı tósek emes, qasterli. Qasterli bolatyn sebebi, qazaq ony sonaý jaýgershilik zamanda da jurtta qaldyrmaǵan. Bizdiń uǵymda besik – Otannyń, eldiń, týǵan jerdiń, otbasynyń rámizi, ulttyq tálim-tárbıeniń qaınar kózi. Biraq sol besiktiń esik kózinde qalǵanyn da estidik.
· QR Memlekettik ortalyq mýzeıi qorynda saqtalǵan eń kóne 12 besiktiń bireýi
Ótken aptada jıen nemeremizdiń shildehana toıyna baryp, besikke bóledik. Úlkender jaǵy «tyshty ma, tyshty ma» dese, balalar jaǵy (qalalyq bolsa da habary bar sıaqty) ýys-ýys táttige qarq bolyp, «tyshty, tyshty» dep máz-meıram.
Dastarhan basynda qudaǵıdyń jumystasy osy besikke qatysty áńgimesin bastady. «Aqsaı-1» yqshamaýdanynda kópqabatty úıde turady eken.
– Bir kúni tańerteń jumysqa asyǵyp, ekpindete shyǵa qalsam, qarama-qarsy esiktiń kózinde bir besik tur. Bala kúnimizden besikti kıeli dep uǵyp kelgen maǵan qolaısyzdaý áser etti bul kórinis. Avtobýsqa otyrdym. Biraq jol boıy álgi kóneleý besik kóz aldymnan ketpeı qoıdy. Tús aýdy. Úıge, kelinime telefon soqtym. «Balam, qarashy, kórshiniń esiginiń aldynda besik turǵan tańerteń, áli tur ma eken?» dedim. Tur dedi. «Oıpyrmaı, á! Kórshi kelinshek táýirleý adam sıaqty edi ǵoı. Kisikıikteý bolǵanymen, eshkimmen shataǵy, artyq-aýys sózi joq. Kishkentaı qyzyn tańerteń balabaqshaǵa alyp shyǵyp bara jatady, keshke keledi. Sálemi túzý. Marqum kúıeýi de birtoǵa bala, shyǵarmashylyqtyń adamy edi» dep ishimnen bárin oılap úlgerip jatyrmyn. Keshke jumystan orala salyp, kórshimniń esiginiń túımesin bastym. «Álıa, myna besik senderdiki me?» dep suradym, sóz estip qalmaıyn degendeı daýysym da aqyryn shyqty. «Iá, táte!», – dedi. «Besikti bulaı tastaýǵa bolmaıdy, shkaftyń tóbesine me, bir joǵarylaý jerge qoısań durys bolar edi» dedim. «Páterimiz tar, qoıatyn jer joq, bala ósip jatyr, burynǵydaı emes, kıim-keshegimiz de kóbeıdi. Eski besik qoı, áspettep qoıatyndaı da emes, kúıemniń ákesi jatqan besik eken áýeli, tym jupyny», – dedi.
Ózimniń páterim de eki bólmeli ǵana, kirgizip qoıatyndaı emes, bes jan turamyz. Erteńine taǵy jumysqa kettim. Besik tur. Keshke kelsem, áli tur. İshimnen oılap qoıamyn, podezdiń aldyna, qoqys tógetin temir jáshikterdiń qasyna laqtyryp tastamaǵanyna shúkir dep. Sodan qysqasy, tańerteń kúıeýime aıtyp, kóligimizge tıep alyp, Qabanbaı batyr kóshesinde ornalasqan Almaty mýzeıine aparyp tabystadyq. Mýzeıdegiler jeke kýáligim boıynsha qujattar toltyryp, alyp qaldy. Sóıtip, kóńilim tynshydy. Biraq álgi kórshim besikti qaıda ketti eken dep sol kúıi suramady. Áıtpese, ol da ózimiz sekildi aýyldyń qyzy edi», – dep sózin aıaqtady qonaq áıel.
Osy áńgime meniń de kóńilimde júrip aldy. Búgingideı jahandanǵan zamanda balasyn besikke bóleıtinder qanshalyqty eken degen saýal kókeıimnen ketpeı qoıdy.
· «Tórde besik tursa tóre de basyn ıedi» deıdi halyq danalyǵy. Besikti ult dúnıetanymynyń jıyntyǵy dep áspettesek artyq emes. Ol tárbıeniń de rólin atqarǵan deýge tolyq negiz bar. Sebebi, sábı onda jatyp, anasynyń shyrqaǵan besik jyryn estıdi. Al besik jyry arqyly ana tiliniń shuraıyn jáne sheshesiniń sheksiz meıirimi men mahabbatyn sezine alady. Besikke hám baqytqa bólenip ósken bala – eldiń erteńi.
(Derekkóz: QR Memlekettik ortalyq mýzeıi).
QASIETTİ MÚLİKTEN BEZBEIİK
· Búginde balalarǵa arnalǵan nebir qolarba, manej degender shyǵyp ketti. Soǵan oraı qazaq shańyraǵynda besik azaıǵan shyǵar, bálkim. Árıne, árkimniń óz qalaýy, tańdaýy bar. Onyń ústine qazir dárigerler de «balany baılap, matap, qundaqtap tastamaý kerek, boıyna qan júgirip, erkin jatýy kerek» degendi jıi aıtady. Deıturǵanmen, besik umytylǵan joq, múldem joǵalyp ketken de joq. Oǵan áleýmettik jeli qoldanýshylarynyń sózi dálel.
Ǵalıa Aqbasova:
– Biz on aǵaıyndymyz. Onymyz da aǵash besikte terbetilip óstik. Qazir nemerelerimizdi besikke bóleımiz, tap-taza, jyp-jyly, uıqysy tynysh. Besik jyryn da mindetti túrde aıtamyn. Ýaqytym bolmaı jatsa, uıaly telefonnan «Besik jyry» toptamasyn qoıyp qoıamyn, jylaǵanyn qoıa salyp, qulaq salady kádimgideı, sosyn tátti uıqyǵa batady. Besikti qatty qadirleıtin Ońtústik ólkemiz aman bolsyn!
Lázzat Turmaǵambetova:
– Eki ulym da besikke jatyp ósti. Besik rahat ǵoı túsingen adamǵa! Bala tynysh, ári taza bolady. Tipti, kishi ulym úsh jastan asqansha, uıqysy kelse besikke baryp ózi jata qalatyn. Bireýdiń úıine barsaq, uıyqtaýy qıyn bolatyn, besigin izdeıtin. Ol kezde pampers degen joq, bir jaǵynan jaıalyq jýa bermeý úshin ýaqyt únemdeýge de jaqsy boldy. Kez kelgen úı tirligin de alańsyz atqara berdik.
Ásel Quraq:
– Eki oıly bolyp júrmin, besik kerek pe, álde kerek emes pe dep. Ony satyp alyp, kóship-qonyp júrýde ońaı emes shyǵar deımin.
Araı Júsipova:
– Bizdiń úıde atamnyń 57 jyl bolǵan besigi bar. Kúıeýime arnap jasalǵany taǵy bar, 35 jyl bolǵan besik. Ekeýine de áýlettegi barlyq bala, jıender de kezek-kezek jatyp shyqty. Balapandarǵa áli qyzmet etip keledi.
Maıra Aıtýarova:
– Bir úıdegi jeti bala da besik jyrymen óstik. Tuńǵyshymdy bosanǵanda marqum anam burynǵynyń jolymen besigin barlyq jabdyǵymen jasap, arqalap Astanaǵa jetip edi. Sonda ata-enem «salttaryń qandaı jaqsy» dep tańqalǵanda máz bolǵanym bar. Ózimniń bes balamdy da sol besikke bóledim. Anamnyń ózi joq, biraq kózi qaldy, besikke qoldan oıýlap tikken kórpe-jastyǵy saqtaýly, tórimde tur. Bolashaqta nemerelerimdi bóleımin dep nıettenip otyrmyn.
· Jádiger
BİR ǴASYRLYQ BESİK BAR
· Almaty tórinde ornalasqan, eki ǵasyrlyq tarıhy bar Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik ortalyq mýzeıi qoryndaǵy besikter elimizdiń ár óńirinde jasalǵan. Olar óziniń qurastyrylýymen, qoldanylǵan materıaldarymen erekshelenedi. Búginde mýzeıde 12 besik saqtalǵan.
KP 28404 dep memlekettik esepke alynǵan talbesik – quba taldan ıilip, shege qoldanbaı jasalǵan. Ony byltyr mýzeı qoryna saıahatshy, fotosýretshi Taımas Qýanyshudy Nurtaev tapsyrǵan.
KP 26715 dep nómirlengen aǵash besik oımyshtaý tásili arqyly bezendirilgen. 1904 jyly Ońtústik Qazaqstan oblysy, Túlkibas aýdanyna qarasty Vannovka aýylynda jasalǵan. Uly júzdiń Judyryq rýynan taraıtyn Tilmembet Jolshybek 1904 jyly dúnıege kelgen tuńǵysh qyzy Ajarkúlge arnap jasatqan. Ajarkúlden keıingi dúnıege kelgen sińlileri, keıinnen óz qyzy, nemereleri men shóbereleri osy besikte jatqan. Besikke eń sońǵy jatqan – shóberesi, 2002 jyly osy besikke bólengen. Bir ǵasyr qoldanysta bolǵan bul besikke tórt urpaqtan 26 bala bólengen. Besikti mýzeı qoryna 2003 jyly Ýlıasbek Saltanat tapsyrǵan.
KP 21748 dep tirkelgen besikti mýzeı qyzmetkerleri 1987 jyly Oral oblysyna jasalǵan etnografıalyq ekspedısıa barysynda jınaqtap alǵan. Besiktiń ıesi 1923 jyly dúnıege kelgen Orynsha Dúısenǵalıeva, rýy – berish. Bul besikti 1928 jyly jergilikti sheber jasaǵan. Búgingi kúni bul besiktiń jasalǵanyna 96 jyl bolǵan. Qarapaıym, qolda bar materıaldan jasalǵan besiktiń bıiktigi 50 sm, uzyndyǵy 80 sm.
KP 19044 dep esepke alynǵan besik Qyzylorda oblysynda jasalǵan. 1984 jyly Ortalyq mýzeı sol oblysqa etnografıalyq ekspedısıa uıymdastyrǵan. Atalmysh ekspedısıa barysynda bul besik Shıeli aýdany, Y.Jaqaev kolhozynda turatyn usta Sadyqov Seıtimhan Álim nemeresinen alyndy. Bul áýlet ákeden balaǵa berilgen áýlettik usta-sheberler bolǵan.
· Tanym
Nege úki taǵady?
Qazaq besiktiń bas jaǵyna úki qadaǵan. Jas kúnimizde onyń sebebin suramappyz ǵoı úlkenderden. Sándik úshin dep oılappyz. Negizi, ol balanyń qaýipsizdigi úshin taǵylǵan eken.
Úkiniń uıasy bir qushaq bolatyn kórinedi. Keregeden jylan, qaraqurt kiredi degendeı. Al úkiniń qaýyrsynyna jylan da, qaraqurt ta jolamaıdy. Tipti shybyn-shirkeı túgili, shań qonbaıdy desedi. Qazaq – óte danyshpan halyq qoı.
Bizdiń qazaq analary úkili besigine sábıin bólep qoıyp, túzdegi san sharýasyna alańsyz shyǵyp júre beretin bolǵan. Balanyń aıaǵy shyǵa bergen kezde de, aıaǵyn keregege baılap qoıyp, arqasyna tomardaı úki taǵyp, syrttaǵy tirligine kete bergen.
· Taqyrypqa oraı
Úmit ÁSHİMOVA, QR Memlekettik ortalyq mýzeıiniń bas qor saqtaýshysy:
Ult dúnıetanymynyń jıyntyǵy
Biz byltyr tuńǵysh ret «Besikter kórmesin» ótkizdik. Erekshe sıpatta boldy. Qazir zaman damyǵan deımiz. Degenmen, kez kelgen halyqtyń túpki shyqqan tegi, bolmysy, ulttyq qundylyqtary saqtalýǵa tıis. Qazaq shańyraqty, besikti, tabaldyryqty qasıet tutqan. Sonyń ishinde shúmegi, túbegi bar besikti jaýgershilik zamanda, únemi mal sońynda, kóship-qonyp júrgen, turmys-tirshiligi qat-qabat ata-babamyz qalaı oılap tapqan deseńizshi! Sábı tońyp qalmaı, tátti uıqyda jyly jatqan, asty qurǵaq, anasyna emizýge de yńǵaıly. Ásirese, bir jerden ekinshi jerge kóship júrgende besikti túıemen nemese atpen alyp júrý yńǵaıly bolǵan. Bizdiń uly dala tárbıesinde «Bos besikti terbetpe» dep otyrǵan. Beımezgil ýaqytta ony dalaǵa qoımaǵan. Úıdiń tórinde tursa da, betin ashyq qaldyrmaǵan. Balany bólerde aldymen arsha, adyraspanmen alastap alatyn bolǵan. Al bala eseıgende, kereksiz zattaı syrtqa shyǵaryp tastamaǵan. Sondyqtan besikti de ult dúnıetanymynyń jıyntyǵy dep áspettesek artyq emes. Besik tárbıeniń de rólin atqarǵan deýge tolyq negiz bar. Sebebi, sábı onda jatyp, anasynyń shyrqaǵan besik jyryn estıdi. Al besik jyry arqyly ana tiliniń shuraıyn jáne sheshesiniń sheksiz meıirimi men mahabbatyn sezine alady. Besikke hám baqytqa bólenip ósken bala – eldiń erteńi.