Búkil álem topyraq pen balshyq jeýge úıir
Topyraq pen balshyq jeý ózińdi jaqsy seziný men jas kórinýdiń bir joly. Osylaı dep oılaıtyn adamdar topyraqty (kesekti) erekshe tábetpen, qushyrlana jeýdi ádetke aınalyrýda. Biraq osy áreketteri arqyly ózderiniń densaýlyqtaryna qaýip tóndirip jatqanynan habardar ma eken?!
TikTok-ta kádimgi topyraqty súısine, tipti qaraǵan adamnyń tábeti ashylardaı etip jep jatqan vıdeolardyń myńdaǵany túri tarap jatyr. Olar osy áreketteri arqyly ata-analardy balalaryna topyraq jeýge ruqsat etýge de shaqyrýda. Keıbir adamdar topyraq jeý ımýnıtetke jaqsy áser etedi, tipti ájimderdi ketiredi dep sanaıdy. Onyń paıdasy bar-joǵyna bas qatyrmaı, dymqyl topyraqty, sazdy, kesekti, tipti, qurylysta paıdalanatyn sylaqtyń (shtýkatýrkanyń) dámin jaqsy kórip jeıtinder jetip artylady. Mundaı birtúrli trend qaıdan paıda boldy, osylaı jasap júrgenderge qandaı zıan bar jáne nege kóptegen adamdar saz ben balshyqtyń paıdaly qasıetterine senedi? Búgin osy taqyrypty órbitip kórsek.
«Ylǵal asfált pen dymqyl jerdiń tamasha dámi»
«Balańyzdyń nemese ózińizdiń ishekterińizdiń jumysyn qalypqa keltirip, densaýlyǵyńyzdy rettegińiz kele me? Onda topyraq jeńiz!». Osy sıpattaǵy vıdeo-úndeýdi áleýmettik jelilerde Stefanı Adler esimdi nýtrısıolog jarıalaǵan eken. Onyń jarıalaǵan vıdeo-úndeýin ary qaraı jalǵastyryp qarasaq, shóp ústinde oınap otyrǵan bir jas shamasyndaǵy bala jerden topyraq alyp, ony aýzyna aparǵanyn kórýge bolady. Odan ary «Bir shaı qasyq topyraqtaǵy mıkroorganızmderdiń kóptigi sonshalyq, Jer betindegi adamdardyń sanynan da asyp túsedi», - degen nýtrısıologtyń shattana aıtqan daýysyn estýge bolady.
Bul jerdegi másele, topyraqty sol kúıinde jeýge shaqyratyn Adlerdiń jalǵyz emestiginde: búkil álemde «balshyq dıetasyn» ustanatyn mıllıondaǵan adamdar bar.
Kesek kemirýshiler qatary kóbeımese, azaıar emes. Marketpleısterde «jeýge arnalǵan topyraq» saýdasy qyzý ótedi. Ýral, Donbass, Ózbekstan men Qazaqstannan jetkizilgen topyraqqa suranys erekshe joǵary eken. Satýshylar óz taýarlaryn ekologıalyq taza ónim, quramynda paıdaly zattar kóp ekenin aıtyp maqtaıtyn kórinedi. Deıturǵanmen, sóz sońynda topyraqtyń jeýge arnalmaǵanyn aıtyp, eskertken syńaı tanytatyndary taǵy bar. Demek, onyń densaýlyq úshin paıdaly ekeni de dáleldenbegen bolyp shyǵatyny anyq. Satyp alýshylardyń, ıaǵnı saz-balshyqty nemese kesek jeýshilerdiń qaldyrǵan pikirlerine qaraǵanda, olar eskertýlerge mán bermeıdi, bolmasa, ony tipti oqymaıtyn da bolýlary kerek. Biraq topyraq jeýshilerdiń kóbi ózderi tutynatyn ónimge jaqsy pikir qaldyrady eken:
«Syrty jaqsy oralǵan, biraq eshqandaı dámi joq. Topyraq dámin sezingim kelgen, biraq oıymdaǵydaı bolmaı shyqty», «Buny qaıdan qazyp ákeletinderińizdi bilmeımin, biraq óte dámdi!», «Dámi ylǵal asfáltqa keledi, ıisin aıtsańyzshy!», «Topyraqty birinshi ret jep kórýim. Jasyl túrine tapsyrys bergem. Kópten beri bylaı rahattanyp kórmeppin. Eger qytyrlatyp birdeńe jegendi unatatyn bolsańyz, alyp jep kórińizder» - degen túrli pikirler qaldyrypty.
Densaýlyq úshin bir qasyq balshyq
Áleýmettik jelide topyraq jeý sánge aınalǵanyna kóp bola qoıǵan joq. Biraq bul trendtiń baryna biraz boldy. 2016 jyly balamaly medısına jaqtaýshysy, arnaıy sertıfıkaty bar dıetolog Djosh Ekstiń «Balshyq je» degen kitaby biraz daý týdyrǵan edi. Kúmándi ádis-tásilderdi jaqsy kóretin avtor topyraqtaǵy mıkroorganızmder adam úshin jaı ǵana mańyzdy emes, tipti ómir súrý úshin asa qajet dep sanaıdy. Onyń aıtýynsha, balshyqtaǵy mıkroorganızmder toq ishek pen baýyr jasýshalaryn qorektendiredi, zıandy bakterıalardy joıyp, ımýnıtettiń qorǵanys fýnksıalaryn jaqsartady, ájimdermen, bezeýlermen kúresedi, tipti salmaq joǵaltýǵa kómektesedi-mys.
Djosh Eks oqyrmandaryna kún saıyn azǵantaıdan bolsa da topyraq jep turý kerektigin aıtady. Onyń aıtýynsha, eń tıimdi dozasy – 500 mıllıgram, nemese shaı qasyqtyń 1/10-i.
Kúndelikti topyraqtyń osyndaı bóligin alý úshin dıetolog kókónister men jemisterdi jýmaı jeýge keńes beredi. Olardy ósip turǵan jerinen julyp alyp, sol kúıinde jeýge nemese fermerler bazarlarynan satyp alýdy usynady.
Árıne Ekstiń bul keńesi dárigerlerdiń gıgıena jaıly talaptaryna saı kelmeıdi, alaıda 2011 jyly Kornel ýnıversıtetiniń bir top ǵalymdary topyraqta bolatyn mıkrobtar toksınderden, parazıtter men patogendi mıkrorganızmderden qorǵaıtynyn anyqtady. Shyn máninde ǵalymdar munyń jaı gıpoteza ekenin aıtty. Ony keńirek zertteý kerek, biraq onyń ázirge eshqandaı ǵylymı negizi joq.
Adamdar topyraqty ne úshin jeıdi?
Topyraq, balshyq, bor nemese kúldi jeý ǵylymı tilde geofagıa dep atalady. Geofagıa belgisiniń alǵashqy jazbasha sıpattamasyn Gıppokrat eki myń jyldan astam ýaqyt buryn jasaǵan, biraq adamdar topyraqta odan buryn da jegen. Keıbir halyqtar ashtyqtan azyq-túlikke topyraq qosyp jese kerek, al keıbireýleri muny dinı jáne mádenı sebeptermen jasapty.
Qazirgi zamanǵy medısına geofagıany ádetten tys nárse dep sanaıdy jáne ony birneshe psıhıkalyq aýytqýlardyń belgilerine jatqyzady. Alaıda, ák nemese topyraq jegisi keletinderdiń psıhıkalyq densaýlyǵyna baılanysty problemalar bolmaýy kerek. Munyń basqa túsindirmeleri bar. Mysaly, Kornel ýnıversıtetiniń dıetologıa kafedrasynyń profesory Sera Iang úsh múmkin nusqany keltiredi.
1. Ashyǵý.
2. Aǵzada paıdaly elementterdiń jetispeýshiligi. Mysaly, temir.
3. Parazıtter, qozdyrǵyshtar men ósimdik toksınderinen qorǵaný.
Iang birinshi gıpotezany sebepke jatqyzbady, óıtkeni ash adamdar, ádette, tamaq qajet bolsa da, asqazandy topyraqpen toltyrmaıdy. Sonymen qatar, bor nemese sazdy jeýge degen qushtarlyq ashyqqanyn sezbeıtin jáne kóp tamaqtanatyn adamdarda paıda bolýy múmkin.
Iang qorektik zattardyń jetispeýshiligi týraly nusqanyń da ekitalaı ekenin atady. Sonymen birge ol topyraq jeıtinderge anemıa dıagnozy jıi qoıylatynyn atap ótti. Alaıda Iang bul geofagıanyń sebebi emes, onyń saldary dep sanaıdy. Iaǵnı topyraq nemese sazdy jeý anemıaǵa ákeledi.
Zertteýler kórsetkendeı, topyraq pen balshyq temir men kalıı sıaqty qorektik zattardyń qanǵa sińý prosesin buzady. Bul olardyń aǵzaǵa sińýin qıyndatady. Iang eger adamdar anemıaǵa baılanysty topyraqty jeýge qumar bolsa, ony jasóspirimder men qart adamdar jıi jasaıtyn edi, óıtkeni olar ádette qorektik zattardyń jetispeýshiligin sezinedi. Biraq is júzinde topyraq jeýshiler negizinen olar emes, júkti áıelder men mektep jasyna deıingi balalar.
Bul toptardyń arasynda geofagıa óte keń taralǵan. Dıetologtyń aıtýynsha, júkti áıelder men balalardaǵy topyraq jeýge degen qushtarlyq olardy parazıtter men ósimdik toksınderinen qorǵaý úshin evolúsıa prosesinde paıda bolýy múmkin. Iang balshyqtyń (kesektiń) ýly zattardy tartýǵa jáne olardy deneden shyǵarýǵa beıim ekenin túsindirdi. Alaıda, sarapshy bul qasıetine qaramastan, topyraqty (sazdy) qaýipti zattarǵa qarsy ámbebap zat dep ataýǵa bolmaıtynyn atap ótti. Sebebi, muny rastaıtyn klınıkalyq synaqtar júrgizilmegen.
Saz-balshyq jeýdiń saldary qandaı?
Redıng ýnıversıtetiniń (Ulybrıtanıa) dıetologıa profesory Gúnter Kýnke eger jeıtin saz-balshyqtyń jaǵymdy áserleri bolsa, aıtarlyqtaı emes dep sanaıdy. Ol, birinshiden, olar dáleldenbegenin, ekinshiden, kez kelgen jeýge bolmaıtyn zattardy jeýdiń yqtımal qaýipteri boljamdy paıdadan áldeqaıda joǵary ekenin túsindirdi.
Topyraqtyń toksınderden qorǵaý qabileti dáleldenbegen, biraq onyń ózi ýly bolýy múmkin ekendigi naqty ári belgili dúnıe.
Dıetolog topyraqta aýyr metaldar, óristerdi uryqtandyratyn pestısıdterdiń qaldyqtary, sondaı-aq parazıtterdiń barlyq túrleriniń jumyrtqalary jıi kezdesetinin atap ótti. Ol satýshylar «jeýge jaramdy topyraqty» satýshylar ónimniń tazartylǵanyna jáne qaýipsiz ekenine sendiretinin, biraq solaı eken dep, senip qalýǵa bolmaıtynyn eskertedi. «Balshyq, saz jáne bor jeıtin zattar emes, sondyqtan olar qaýipsizdik talaptaryna saı tekserilmeıdi», — dep eskertti dıetolog.
Sonymen qatar, tipti «taza» jáne lastanbaǵan sazdy topyraqty jeý anemıany týdyrady. Bul tamaq arqyly aǵzaǵa enetin temirdiń sińýine jol bermeıtindikten bolady. Sondaı-aq, balshyq ishekke enip, ish qatýdy, bitelýdi jáne sırek jaǵdaılarda pankreatıtti týdyrýy múmkin. Aqyrynda, standartty emes tamaqtaný ádetteri tisterge zıan keltiredi jáne emaldyń tutastyǵyn buzady.
Iang topyryq pen saz-balshyqty saýyqtyrý úshin jeýdiń qajeti joq ekenin atap kórsetedi, óıtkeni búginde toksınder men mıneraldardyń jetispeýshiligimen kúresýdiń qaýipsiz joldary bar. Alaıda, topyraq pen saz-balshyqty jeýge degen qushtarlyqta turǵan tańqalarlyq nemese patologıalyq eshteńe joq ekenine dıetolog senimdi, óıtkeni bul kóptegen adamdarda kezdesedi.