Qazaqstan Ulttyq bankiniń burynǵy tóraǵasy Grıgorıı Marchenko el tarıhyndaǵy eń iri ekonomıkalyq sheshimder týraly aıtyp berdi, dep habarlaıdy aqshamnews.kz
Qazaqstan Ulttyq bankiniń eks-tóraǵasy Grıgorıı Marchenko YouTube-taǵy «Kýpol ıýrty» arnasyna bergen ashyq suhbatynda eldiń ekonomıkasyna áser etken mańyzdy sheshimder týraly estelikterimen bólisti. Ol eń iri devalvasıalar, Ulttyq qordyń qurylýy jáne Ázirbaıjan bankine ınvestısıalarmen baılanysty daý týraly jan-jaqty aıtyp berdi.
Qazaqstan tarıhyndaǵy eń iri devalvasıa
Grıgorıı Marchenko el tarıhyndaǵy eń iri devalvasıalar jaıynda bylaı dep baıandady:
«2009 jyldyń aqpan aıynda Ulttyq bank júrgizgen devalvasıanyń kólemi 25% boldy, al keıbireýler aıtqandaı 50% emes. Al eń iri devalvasıa 1994 jyldyń aqpan aıynda oryn aldy. Sol kezde teńge bir aıdyń ishinde 11 teńgeden 40 teńgege deıin quldyrady. Bul úsh jarym esege teń.
Bul devalvasıanyń sol kezdegi Úkimet basshysy Sergeı Tereshenkonyń sheshimderine baılanysty boldy. Úkimet prezıdent Nazarbaevty «ózara esep aıyrysý» dep atalatyn sharany qabyldaýǵa kóndirgen. Onyń máni Ulttyq bank úlken kólemde aqsha basyp shyǵaryp, ony kásiporyndarǵa taratyp berýinde boldy. Bul kásiporyndardyń ózara qaryzdaryn óteý úshin jasalǵan edi.
Prezıdent Ulttyq banktiń vızasynsyz-aq tıisti jarlyqqa qol qoıdy. Ol kezde Ulttyq banktiń mańyzdy laýazymynda bolǵan marqum Daýlet Sembaev mundaı sheshimge belsendi túrde qarsy shyqqanymen, bank áli de tolyq táýelsizdigi bolmaǵandyqtan, bul qarsylyq eskerilmedi, al jarlyq zańdy kúshine endi», – dep eske aldy Marchenko.
Bul sheshim eldiń qarjy júıesine úlken áserin tıgizgen oqıǵa retinde este qaldy.
Eń iri makroekonomıkalyq qatelik jáne onyń saldary
Grıgorıı Marchenko 1994 jylǵy devalvasıanyń nátıjesin «apatty» dep baǵalady.
«Maýsym aıynda ınflásıa aıtarlyqtaı joǵary boldy – 46,5% tek bir aıda. Mundaı jaǵdaı bir jyl emes, tek bir aıda oryn aldy! Men Djordjtaýn ýnıversıtetinde AQSH-ta tájirıbeden ótip, Qazaqstanǵa qaıtyp kelgen kezde osyndaı kórsetkishterdi kórdim. Bul – sol kezeńniń shyndyǵy. Birinshi prezıdenttiń memýarlaryn oqyp otyryp, onyń bul oqıǵany múldem atamaǵanyn baıqadym. Álde ol bul oqıǵany shynymen umytty ma, álde mańyzsyz dep sanady ma, múmkin, ony umytýǵa tyrysty ma – belgisiz. Biraq bul eń sátsiz makroekonomıkalyq sheshim boldy», – deıdi Marchenko.
Onyń aıtýynsha, dál osy sheshimniń saldary uzaqqa sozylǵan. Eger 1994 jylǵy «ózara esep aıyrysý» bolmaǵanda, qazirgi kýrs múldem basqa bolar edi. «Qazir biz dollardyń 500 teńgeden asyp ketkenin talqylap otyrmyz. Eger sol kezde bul sheshim qabyldanbasa, búginde 200 teńge týraly sóz qozǵalǵan bolar edi. Qazirgi kóptegen ekonomıkalyq máselelerimiz – 20-30 jyl burynǵy oqıǵalardyń jańǵyryǵy», – dep tolyqtyrdy ol.
499 ben 500 teńgeniń eshqandaı aıyrmashylyǵy joq
«499 ben 500 teńgeniń aıyrmashylyǵy bar-joǵy 0,2% ǵana. Álemdik bırjalarda mundaı aýytqýlar tehnıkalyq jáne mańyzdy emes dep esepteledi. Biraq biz árdaıym dóńgelek sandarǵa erekshe mán beremiz. Bul qyzyq qubylys. Mysaly, keńes kezeńinde mıllıard put astyq jınaý úshin qatty tyrystyq. Biraq bul ne? Bir put – nebári 16 keli. Muny álemde eshkim túsinbeıtin. Biraq biz 20 mıllıon tonna jınaı bastaǵanda, mıllıard put týraly umytyp kettik. Bul kúlkili edi. Sol sıaqty, bizde 500 teńge nemese mıllıard sıaqty dóńgelek sandarǵa erekshe mán berý úrdisi bar. Biraq shyn máninde 499 ben 500 teńgeniń eshqandaı aıyrmashylyǵy joq», – deıdi Grıgorıı Marchenko.
Marchenkonyń sózderi ótkenniń qatelikteri men qazirgi ekonomıkalyq úrdisterge baısaldy kózqaraspen qaraýdyń mańyzdylyǵyn kórsetedi.
Grıgorıı Marchenko teńge kýrsynyń ózgerisine qatysty mańyzdy faktorlardy atap ótti. Onyń aıtýynsha, kópshiligi valútalyq kýrsty tek devalvasıamen baılanystyrady, bul belgili bir kezeńderde durys bolǵanymen, shyndyǵynda olaı emes. Kýrstyń kúsheıýi jıi tańdanys týdyrady. Inflásıa men valúta arasyndaǵy baılanysty kóp adam túsinse de, Ulttyq qordyń kýrspen tikeleı baılanysyn kóbisi eskermeıdi.
Ulttyq qor jáne onyń yqpaly
«Ulttyq qor keleshek urpaq úshin jınaqtaý quraly retinde oılastyrylǵan. Biraq qurylǵannan bastap, ony paıdalanýǵa qatysty ózgerister bola bastady. Nazarbaev ony jumsaý týraly saıası sheshim qabyldap, qarajatty qoldaný onyń prezıdenttigi kezinde-aq bastaldy», – dep atap ótti Marchenko.
Alǵashqy kezeńde Ulttyq qor aktıvterin satyp, valútany elge jetkizý sqemasy qoldanylǵan. Ulttyq bank ony naryqtan tys jaǵdaıda satyp alyp, qarajatty Qarjy mınıstrligi arqyly búdjetke aýdarǵan.
«Keıin men jáne áriptesterim qyzmetten ketkennen keıin, qordyń qarajatyn naryq arqyly satý týraly sheshim qabyldandy. Naryqqa jylyna qosymsha 5-6 mıllıard dollar túskende, bul valúta usynysyn arttyryp, teńge kýrsyn qoldap otyrdy», – dedi Marchenko.
Marchenkonyń aıtýynsha, dál osy Ulttyq qordyń qarajaty bolmasa, teńge kýrsy birneshe jyl buryn-aq 500 teńgeden asyp keter edi.
G.Marchenko ekonomıkany damytý, ımportty shekteý jáne otandyq óndiristi arttyrý maqsatynda dollar baǵamy 1200–1500 teńge bolýy kerek degen pikirlerge de toqtaldy. Biraq bul pikirlerdiń ekonomıkalyq negizi qanshalyqty oryndy ekenine kúmán keltirdi.
2014–2015 jyldardaǵy devalvasıalar
Grıgorıı Marchenko 2014–2015 jyldary Qaırat Kelimbetov pen Danıar Aqyshevtiń basqarýymen Ulttyq bank júrgizgen úsh devalvasıany synǵa aldy. Bul kezeńde teńgeniń dollarǵa shaqqandaǵy baǵamy 150-den 380-ge deıin ósti, ıaǵnı teńge eki jarym esege qunsyzdandy. Onyń aıtýynsha, bul makroekonomıkalyq saıasattaǵy birqatar qatelikterdiń saldary boldy.
«2014 jyldyń aqpan aıynyń basynda iri eksporttaýshylardyń qysymymen qajetsiz devalvasıa júrgizildi. Lobbıster devalvasıa barlyq máseleni sheshedi jáne jaǵdaıdy jaqsartady dep sendirdi. Alaıda, olaı emes edi. «Qazaqmys», «Qazsınk» jáne Mittal Steel sıaqty eksporttaýshylardyń paıdasy boldy: olar sol dollar úshin kóbirek teńge ala bastady. Biraq bul sheshim tek shekteýli kompanıalar tobyna ǵana tıimdi boldy», – dep túsindirdi Marchenko.
Onyń aıtýynsha, devalvasıa ulttyq ekonomıkaǵa aıtarlyqtaı zıan keltirdi, al qarapaıym halyq pen bızneske aýyrtpalyq saldy.
Marchenko sondaı-aq 2013 jyly sol kezdegi premer-mınıstr Serik Ahmetovtiń Mittal Steel-ge qoldaý kórsetý josparyn jasaǵanyn eske saldy. Bul jospar devalvasıany da qamtyǵan bolatyn.
«Men Ulttyq bank atynan prezıdentti bul qadamnan bas tartýǵa kóndirdim. Biraq men qazan aıynda qyzmetten ketkennen keıin, 2014 jyly devalvasıa báribir júzege asty», – dedi ol.
Keıingi kezeńde Qazaqstan devalvasıany kóbine Reseıdiń áreketinen keıin ótemdik shara retinde júrgizetin. Mysaly, 2009 jyly Reseı rúbldi 50 %-ǵa devalvasıalaǵan kezde, Qazaqstan bul kórsetkishti 25 %-ben shektedi. Bul ekonomıkaǵa keltiriletin shyǵyndy azaıtyp, ulttyq óndiris úshin mańyzdy bolyp tabylatyn mashınalar men jabdyqtardy ımporttaýdy qoldaýǵa múmkindik berdi.
Marchenkonyń pikirinshe, devalvasıa saıasatynyń saldary uzaqmerzimdi kezeńde ekonomıkaǵa teris áser etti jáne ony júrgizýdiń tıimdiligi qaıta qaralýy tıis.
2014 jylǵy devalvasıa: qatelikter jáne saldary
Grıgorıı Marchenko 2014 jylǵy devalvasıa kezinde jiberilgen qatelikter men onyń saldaryn synǵa aldy. Onyń aıtýynsha, bul kezeńde eń nashar senarı júzege asqan.
«2014 jyldyń aqpanynda qajetsiz aldyn ala devalvasıa jasaldy, bul qate sheshim boldy. Jeltoqsanda Reseı óz valútasyn 50%-dan astamǵa qunsyzdandyrdy. Biraq Qazaqstan bul jaǵdaıda ótemdik devalvasıa júrgizbeı, teńge baǵamyn qoldaýǵa 23 mıllıard dollar jumsady. Bul qarajat is júzinde bosqa «janyp» ketti», – dep atap ótti Marchenko.
Teńgeni qoldaýdyń saldary
2014 jyldyń aqpan, jeltoqsan aralyǵynda Ulttyq bank devalvasıaǵa jol bermeýge tyrysyp, iri kólemde valúta qoryn jumsady. Nátıjesinde, elde ekonomıkalyq tepe-teńdik buzyldy.
«Reseı devalvasıa jasap jatqan kezde Qazaqstan bul qadamǵa barmady. Bul eldegi ónimder men qyzmetterdiń valútaǵa shaqqanda baǵanyń eki esege qymbattaýyna ákelip soqty. Nátıjesinde, qazaqstandyq taýarlar Reseımen salystyrǵanda qymbattap, bizdiń naryqtyń básekege qabilettiligi aıtarlyqtaı tómendedi», – dedi Marchenko.
Reseı bul jaǵdaıdy tıimdi paıdalanyp, Chelábınsk, Saratov sıaqty shekaralas qalalarda qazaqstandyq ataýlary bar ónimderdi (pechene, makaron jáne t.b.) óndire bastady. Bul qazaqstandyq naryqtyń, ásirese orta bıznes sektorynda, aıtarlyqtaı shyǵynǵa ushyraýyna sebep boldy.
Marchenkonyń aıtýynsha, Kelimbetovtiń basshylyǵy kezinde alǵashqy devalvasıa 2015 jyldyń tamyzynda bastalǵan. Alaıda, Ulttyq bank basshylyǵy aýysqannan keıin de teńge baǵamy turaqtanbaı, odan ári qunsyzdanǵan.
«Devalvasıany ýaqytyly ótkizbeý ekonomıkalyq teńgerimsizdikke alyp keldi jáne el ekonomıkasyna teris áser etti», – dep túıindedi ol.
Marchenko bul oqıǵalardyń el ekonomıkasyna uzaq merzimdi áseri bolǵanyn jáne bolashaqta mundaı jaǵdaılardy boldyrmaý úshin júıeli saıasat qajet ekenin atap ótti.
Ázirbaıjan bankimen daý: Ulttyq qordyń qarajaty qalaı jumsaldy?
Suhbat barysynda Marchenko Ulttyq qordyń qarajaty Ázirbaıjan bankine aýdarylǵany týraly máseleni de kóterdi. Bul bank keıinnen jemqorlyq daýyna urynǵan.
«Ulttyq qordyń qarajaty Ázirbaıjan bankine aýdaryldy, al keıin bank jemqorlyq janjalyna tap boldy. Banktiń tóraǵasy Ulybrıtanıaǵa, naqtyraq aıtqanda Londonǵa qashyp ketti. Onyń áıeli qymbat meıramhanalarda úlken qarjylardy jumsaǵan. Biraq meniń bilýimshe, ony qamaýǵa alyp, túrmege japty», – dedi ol.
Marchenko bul mámilege esh qatysy joq ekenin naqtylady, óıtkeni bul oqıǵa onyń Ulttyq bank tóraǵasy qyzmetinen ketkennen keıin bir jyl ótken soń bolǵan.
«Sol ýaqytta Ulttyq banktiń tóraǵasy Qaırat Kelimbetov boldy. Bul oqıǵa men qyzmetten ketkennen keıin bir jyl ótken soń boldy. Onyń ústine, qarajatty aýdarý o bastan qate boldy jáne Ulttyq banktiń barlyq ishki rásimderine qaıshy keldi. Mysaly, biz qandaı da bir emısıanyń 10%-dan astamyna qatysa almaıtyn edik. Eger bank 500 mıllıon dollar shyǵarsa, biz eń kóbi 50 mıllıon ala alatynbyz. Al ol jerde mámile barlyq reglamentterdi buza otyryp jasaldy», – dep túsindirdi ol.
Marchenkonyń aıtýynsha, keıinirek blogerler men jýrnalıser bul jaýapkershilikti oǵan aýdarýǵa tyrysqan. Alaıda, eks-tóraǵa 2013 jyldan bastap Ulttyq bankke esh qatysy bolmaǵanyn atap ótti.
«Alıev meniń dosym nemese kýrstasym emes»
Marchenko sondaı-aq Ázirbaıjan prezıdenti Ilham Alıevtiń onyń dosy nemese kýrstasy ekeni týraly aqparatty joqqa shyǵardy.
«Joq, bul shyndyqqa janaspaıdy. Bul máselege birden núkte qoıaıyq. Alıev meniń kýrstasym da, jeke dosym da emes. Biz onymen rasynda qysqa ýaqyt ishinde kezdeskenbiz. Men qarapaıym provınsıalyq stýdent edim, al onyń ákesi Saıası búronyń músheligine kandıdat bolǵan. Ol árdaıym kúzetpen júretin. Onyń ústine, ol halyqaralyq qatynastar fakúltetinde oqydy, al men halyqaralyq ekonomıkalyq qatynastar fakúltetinde boldym. Bizdiń kýrsta shynynda Ázirbaıjannan bir jigit boldy, onymen sol kezde de, qazir de dospyz. Ol Alıevpen tyǵyz qarym-qatynasta edi, bálkim, sol arqyly Alıev meni este saqtaǵan shyǵar. Biraq onymen jaqyn baılanysym bar nemese onyń aldyna shyǵa alamyn dep aıtý – jalǵan», – dedi Marchenko.