Ǵylymı ortada júrgen soń túrli jobalar qaralyp, túrli taqyryptar qorǵalyp jatady. Árıne, bári este qala bermeıdi. Buryn talqyǵa túspegen, kezdese bermegen qyzyqty degenderi kóńil túkpirinde qalyp qoıady. Sondaı bir jumysty 2010 jyly kezdestirdim. «Qazaqstandaǵy ulttyq ıdeıanyń rýhanı-adamgershilik negizderi (áleýmettik- fılosofıalyq taldaý)» dep atalatyn dısertasıalyq eńbek. Avtory qalamger Bolatbek Tólepbergen degen jigit eken. Jetekshileri – Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne ǵylym mınıstrligi Ǵylym komıtetine qarasty Fılosofıa, saıasattaný jáne dintaný ınstıtýtynyń sol kezdegi dırektory, QR UǴA akademıgi, fılosofıa ǵylymynyń doktory, profesor Ábdimálik Nysanbaev aǵamyz ben fılosofıa ǵylymynyń doktory, profesor Baqytjan Satershınov áriptesim.
İzdenis nátıjeleri
Talqyǵa túsken dısertasıa – ulttyq ıdeıa máselesi qazaqstandyq qoǵamdyq sanany únemi mazalap kele jatqan ózekti taqyryptardyń biri. Ári áli kúnge deıin ózekti. Jumysty qorǵaý prosesi barysynda talqylaýlar uzaqqa sozylyp, qyzý pikir almasý boldy. Beıre smı túrde pikir bildirýshiler qarasy da qalyń edi. Resenzentter de oryndy syn-pikirler bildirdi. Dısertasıa sátti qorǵalýy úshin ondaǵy uǵymdar laıyqty jumys isteýi men barlyq janama uǵymdar negizgi ulttyq ıdeıa túsinigin ashyp turýy kerektigi aıtyldy.
Árbir kezeńniń ulttyq ıdeıasynyń óz túsinigi bar. Mysaly, erte túrki dáýirindegi Orhon-Enıseı jazbalarynan jáne túrki oıshyldarynyń ilimderinen kórinetin, Altyn Orda dáýirindegi qazaq-noǵaı jyrlarynan ańǵarylatyn, otarshyldyq kezeńdegi qıly zaman jáne zar-zaman aqyn-jyraýlarynyń shyǵarmashylyǵynan baıqalatyn, ulttyq oıaný kezeńindegi Alash qozǵalysy men ıdeıasynan kórinis tabatyn táýelsizdik tusynda qoǵamdyq toptastyrýshy ıdeıalardan tamyr tartatyn ustyndar. Osy kezeńderdegi ulttyq ıdeıa uǵymynyń evolúsıasy, ıaǵnı logıkalyq pen tarıhılyqtyń birligi atalǵan eńbekten aıqyn ańǵarylypty.
Jalpy, jumystyń teorıalyq deńgeıi joǵary, naqty. Ulttyq ıdeıany taldaýdaǵy avtordyń bilimi men ustanymy maǵan unady. Ulttyń fılosofıalyq jáne saıasattanýlyq túsinigine tereńirek taldaý jasalǵan. Óıtkeni, ulttyq ıdeıanyń túbirin ult quraıtyny aıtpasada túsinikti. Fılosofıa tarıhyndaǵy oıshyldardyń ult týraly kózqarastaryn kóbirek keltirgendikten de zertteýdiń ǵylymı qýaty artqan.
«Alash» ıdeıasy men qozǵalysyna Bolatbektiń jeke ári meılinshe keń toqtalǵany qyzyqtyrdy. Bul túsinikti de, óıtkeni «Alash» ıdeıasyn qazaq ulttyq ıdeıasynyń shyńy dep qaraý kerek. Búgingi kúni biz Alash qaıratkerleriniń qaldyrǵan murasyn túgel ıgerdik dep aıta almaımyz jáne olardyń kózqarastaryn jańasha qaıta baǵalaý – otandyq ǵylym men fılosofıanyń aldyndaǵy kezek kúttirmeıtin mindetterdiń biri. Ótken ǵasyrlar men aǵymdaǵy myńjyldyqtardyń toǵysyndaǵy tarıhı jáne áleýmettik-mádenı ahýaldyń kóptegen uqsas belgileri bar, sondyqtan da Alash kósemderiniń kótergen ulttyq ıdeıalary qazirgi kezde de ózekti. Osy tujyrym jáne basqa da kóptegen kókeıtesti oılar zertteý jumysynda ornyqty oryn alǵany qýantty. Jumys birneshe, tipti ondaǵan jyldar boıǵy izdenistiń nátıjesi eken.
Jalpy, bul eńbek memleket úshin de, qoǵam úshin de, ǵylym úshin de suranysqa ıe ári mańyzdy, ári ózekti taqyryp ekendigi daýsyz. Sondyqtan ulttyq ıdeıanyń adamgershilik-rýhanı negizderin áleýmettik-fılosofıalyq turǵydan zertteý mańyzdy sharýa bolyp tabylady. Zertteý taqyrybynyń ózektiligi men onyń ǵylymı jańalyǵy jalpy elimizdiń keleshek damýyna qatysty memlekettik baǵdarlamalarmen tyǵyz baılanysty.
Qoǵam qundylyqtaryn anyqtaıtyn murat
Ulttyq ıdeıa – maqsattar men murattardyń tutastyǵy. Ulttyq ıdeıa – bul qoǵam qundylyqtaryn anyqtaıtyn murat. Qazaqstanda óz elińdi gúldendirýge, keler urpaqqa qolaıly jaǵdaı jasaýǵa tyrysý ulttyq ıdeıaǵa aınaldy. Qazaqtyń sana-sezimi ótkendegi, qazirgi jáne bolashaqtaǵy – tarıhtyń tolqynynda óziniń ulttyq «MEN» degizerlik qasıetin túsinýge tuńǵysh ret endi ǵana múmkindik alyp otyr. Biraq bul múmkindik qana: ol shyndyqqa, tek qazaqtardyń ǵana emes, barlyq qazaqstandyqtardyń jappaı sanasyna ornyqqan faktige aınalýy ómirlik máni bar shyndyq.
Ulttyq «mendi» qalyptastyratyn tetikter men yqpaldar san alýan. Oǵan kóshedegi qaptaǵan jarnamalardan bastap, endi ǵana dúnıe esigin ashqan sábıdiń qulaǵyna estiletin án men únge deıin kiredi. Solardyń báriniń basyn qosatyn, bárin ógizdeı órge súıreıtin qudiret Ulttyq Ideıa dep bilgenimiz jón. Oıy onǵa, sanasy sanǵa bólinip otyrǵan qazaqqa ortaq ulttyq ıdeıany taba qoıý ońaı mindet emes. Ol áli kúnge deıin tabylǵan da joq. Al qajettigin otansúıgish rýhtaǵy árbir qazaqstandyq azamat sezinip otyrǵany aıdaı aqıqat.
«Armansyz adam – qanatsyz quspen teń», – deıdi halqymyz. Endeshe, ulttyq ıdeıasyz qala bersek, qanatsyz ultqa aınalarymyz sózsiz. Ulttyq ıdeıany tappaıynsha, elde júrip jatqan reformalar qaryn toıdyrýdyń ǵana mindetin atqaryp shyǵatyndaı kórinedi. Ulttyq ıdeıasy joq Qazaqstanda ómir súrý qazaqtan basqanyń bárine maıdaı jaǵatyn shyǵar, biraq túptiń túbinde ókinishte qalatyny – qazaqtar. Ózin-ózi jarylqamaǵandy basqalar ushpaqqa shyǵarady deýdiń esh qısyny joq. Kóldeı jaıylyp kele jatqan jahandanýdyń tabanynda janshylyp qalmaý úshin de ulttyq ıdeıanyń ózektigi men qajettigi kún sanap artyp keledi. Demek, qarap otyrýǵa bolmaıdy.
Qazaqstannyń táýelsizdik barysynda ulttyń ózindik biregeıligi men eldiń mádenı tutastyǵy da osy ulttyq ıdeıany qalyptastyrýmen baılanysty. Jahandaný jaǵdaıynda tolyq táýelsizdikke jetý úshin ulttyq dúnıetanymdyq qaınarlardy qaıta qalpyna keltire otyryp, qoǵamnyń ózindik tarıhı sanasyn qalyptastyrý kerek. Taqyryptyń osyndaı ózektiligi avtordy osy baǵytta ǵylymı zertteý jumysymen aınalysýǵa sep bolǵany anyq. Jumys arnaýly ádebıetter men derekkózderdi laıyqty qoldana otyryp, tarıhı-mádenı murany, atalǵan taqyrypqa qatysty qazirgi gýmanıtarlyq bilimdi muqıat zertteý negizinde jazylǵan eken.
Endi Bolatbektiń eńbeginde zerdelengen bul árbir ǵylymı tujyrymynyń túıinderi men qorytyndylarynyń dáıektelýi men shynaıylyǵyna nazar salsaq. Avtor zertteýdegi negizgi uǵymdardy taldaıdy, olardyń áleýmettik-fılosofıalyq túsinigin beredi, ulttyq ıdeıanyń qazaqstandyq buqaralyq aqparat quraldary men arnaýly ǵylymı ádebıetterdegi saraptalýyn zerdeleıdi. Taldaý barysyndaǵy jyl saıynǵy memlekettik mańyzdy baǵdarlamalar men ulttyq jobalar eńbektiń negizgi derekkózderin quraıdy. Qazaq halqynyń rýhanı jáne tarıhı-áleýmettik damýy aıasyndaǵy ulttyq ıdeıanyń evolúsıasyn ashý úshin qazaq tarıhynyń árqıly kezeńderindegi ulttyq ıdeıanyń kóterilýi paıymdalady. Ulttyq ıdeıaǵa qatysty Á.N.Nysanbaev, Ǵ.Esim, M. Qul-Muhammed, A.Seıdimbek, M.Qoıgeldıev, H.Ábjanov jáne t.b. ǵalymdardyń qundy pikirleriniń mańyzdylyǵyna toqtalady.
Joǵaryda aıtqandaı, eńbektegi erekshe aıtar, kóńil toǵaıtatyn jańalyq – «Alash» ıdeıasynyń mazmuny men mániniń ashyp kórsetilýi. Alash qozǵalysynyń kórnekti ókilderi – Á.Bókeıhan, A.Baıtursynuly, J.Aımaýytuly, M.Jumabaı, M.Dýlatuly jáne t.b. alashshyl qaıratkerlerdiń ómiri men shyǵarmashylyq qyzmetteri, júrgizgen kúresteri men qaıǵyly taǵdyrlary arqyly órnekteıdi. Alash ıdeıasynyń zańdy jalǵasyn avtor odan ári sabaqtaıdy. Keńestik dáýirdegi qazaq halqynyń basyna kelgen antropogendik apatty baǵamdaý jáne totalıtarızmge qarsy ulttyq rýhtaǵy jastar qozǵalysynyń, 1950–1980 jyldary zańdy túrde ádilet mekemelerinen tirkeýden ótpegen jas býyn ókilderiniń qoǵamdyq jáne saıası uıymdary, partıalar men toptary-nyń – Qaraǵandydaǵy jastardyń ESEP («Elin súıgen erler partıasy»), Pavlodardaǵy «Jas ulan» birlestiginiń, Almatyda qurylǵan «Sary-Arqa» tobynyń, «Jas qazaq», «Taıshubar» jáne Máskeýde oqyp júrgen qazaq stýdentteriniń «Jas tulpar» uıymynyń qyzmetin, Hasen Qoja-Ahmet, Mahmet Qulmaǵambetov, Azamat Jákibaev tárizdi dıssıdentterdiń áreketin, sondaı-aq «Jeltoqsan» oqıǵasy syndy qubylystardy taldaıdy.
Bolatbek Tólepbergen eńbeginiń qorytyndysynda: «Qazaq halqynyń rýhanı mádenıeti men tarıhı sanasyn jańǵyrtý barysynda álemdik jalpy adamzattyq rýhanı qundylyqtarmen qatar, qazaq halqynyń da fılosofıalyq murasyn ıgerý qajet», – degen toqtamǵa keledi. Jahandanýdyń ulttyq rýhanı mádenıetterge yqpalyn, elimizge tán damý erekshelikterinen minsiz saıası úlgi qurýdy búkil dúnıejúzilik trendtermen ushtastyrýdy, ulttyq ıdeologıa qurý men otanshyldyq rýhty egýdi taldaý arqyly dáıekteledi.
Sony ári jańashyl túıinder men tujyrymdar jasaǵan
Avtordyń eńbeginde saralanǵan árbir ǵylymı tujyrymynyń túıinderi men qorytyndylarynyń jańalyǵy bar. Óıtkeni, ulttyq ıdeıa týraly, onyń máni men mazmuny jóninde buqaralyq baspasózde de, arnaýly ádebıetterde de kóp sóz boldy, degenmen olardyń zerttelý deńgeıin avtor óz ustanymy boıynsha taldaıdy. Al halqymyzdyń tarıhı jáne mádenı damýy barysyndaǵy ulttyq ıdeıa uǵymdarynyń jetilýi rýhanı-adamgershilik turǵyda eńbekte alǵash ret arnaıy zerdelengen.
Basty jańalyq – «Alash» ıdeıasyn qazaq ulttyq ıdeıasynyń damý tarıhyndaǵy eń mańyzdy da ózekti etip kórsetýdegi avtordyń oılary men pikirleri tyń ekenin atap ótý kerek. Osy Alash ıdeıasynyń zańdy jalǵasy keńestik kezeńde tyıym salynyp kelgen ulttyq baǵyttaǵy qozǵalystar men uıymdardyń jasyryn saıası áreketterine qatysty kópshilikke belgisiz bolyp kelgen muraǵat materıaldary men qyzyqty málimetter keltirilip, saralanady. Táýelsizdik alǵannan keıingi ýaqyttaǵy Qazaqstandaǵy ulttyq ıdeıalar týraly kóp aıtylyp, usynylyp, jazylyp, týyndaǵan túrli pikirtalastar jetkilikti tarazylanǵan. Avtor ǵalamdasý jaǵdaıyndaǵy ulttyq mádenıet pen tóltýma qundylyqtardyń saqtalýyna baılanysty sony ári jańashyl túıinder men tujyrymdar jasaǵan.
Bolatbek Tólepbergen atalǵan eńbegin Fılosofıa, saıasattaný jáne dintaný ınstıtýtynda sátti qorǵaǵan soń, Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne ǵylym mınıstrligi Ǵylym komıtetiniń arnaıy komısıasyna Astanaǵa shaqyrylyp, ekinshi ret óz jumysynyń jańalyǵyn dáleldep berd i . Kandıdattyq dısertasıasyn «Ulttyq ıdeıa – táýelsizdik tuǵyry» atty kitap etip shyǵaryp, ǵalymdar, qoǵam qaıratkerleri, saıasattanýshylar qatysýymen pikirtalas uıymdastyrdy. Ulttyq ıdeıa baǵytynda jazǵan budan keıin de jıyrmaǵa jýyq kitaby jaryq kórdi. Tańdap alǵan taqyrybyn teorıalyq turǵydan tarazylap qoımaı, ony iske asyrýshy praktık retindegi jumystary óz aldyna. Qoǵamdyq uıym quryp, Almaty qalasy İshki saıasat basqarmasynyń qoldaýymen birqatar ulttyq jobalardy júzege asyrdy.
QR Prezıdentiniń BAQ salasyndaǵy syılyǵynyń laýreaty, Memlekettik «Daryn» jastar syılyǵy men Qazaqstan Jastar odaǵy syılyǵynyń ıegeri, QR Mádenıet qaıratkeri, fılosofıa ǵylymynyń kandıdaty, «Shalqar» radıosynyń dırektory, bilikti uıymdastyrýshy, qarymdy qalamger Bolatbek Tólepbergen inimizdiń qazaqtyń ulttyq ıdeıasyn ulyqtaý jolyndaǵy isi berekeli, ǵumyry merekeli bolsyn degen tilek qosamyn!
«Almaty-akshamy», №11, 9 aqpan