Qazir elimizde qanty kóp sýsyndardy tutynýdyń saldarynan qant dıabeti, semizdik jáne júrek-qan tamyry aýrýlary kóbeıip barady. Máselen, tek qant dıabetine shaldyqqandar sońǵy bes jylda 31 paıyzǵa ósip, 400 myńǵa jýyqtady. Eger bulaı jalǵasa berse, 2030 jylǵa qaraı naýqas sany 1 mln-nan asady dep boljap otyr mamandar.
Tátti, gazdalǵan, energetıkalyq sýsyndar, shyryndar men salqyndatylǵan tátti shaılardy kóp tutynýdyń saldarynan balalardyń tisi shirip, semizdik beleń alyp barady. Eldegi 6 mln balanyń 3,2 paıyzy semizdikke shaldyqqan. Halyqtyń 20 paıyzy artyq salmaqpen kúresip álek. Sońǵy 5 jylda júrek-qan tamyrlary aýrýlary 16 paıyzǵa ósken. Densaýlyq saqtaý mınıstrligi salyqty kóbeıtip, qoljetimdi taýardy qymbattatqanda ǵana tutyný azaıady degen úmitte. Sol sebepti, «Deni saý ult» baǵdarlamasy aıasynda 2025 jylǵa deıin salyqty 45 paıyzǵa kóterýdi usynyp otyr.
Semizdikke ushyratady
Qazir kóshege shyqsańyz, ekiniń biriniń qolynan koka-kola nemese gazdalǵan sýsyn kóresiz. Olardyń jarnamalary da samsap tur. Biraq olardyń aǵzaǵa tıgizer zıanyna kópshilik mán bermeıdi.
Gazdalǵan sýsyndardyń kóbiniń quramynda kalorıa bar. Kalorıasy, sonyń ishinde qant quramy joǵary taǵam jáne sýsyn ónimderi salmaqtyń artýyna, semizdikke ushyratady. Kolanyń bir qutysy jarty keli salmaq qosýǵa sep. Iaǵnı gazdalǵan sýsyndardy jıi paıdalaný semizdikke dýshar etedi. Ekinshiden, mundaı sýsyn tisterińizdi qurtady.
Gazdalǵan sýsyndardyń quramyndaǵy kóp mólsherdegi qant pen qyshqyldar tis emalin buzady. Ári qaraı basqa da tis aýrýlary paıda bolady. Úshinshiden, bul búırekke de zaqym keltiredi. Gazdy sýsyndardyń quramynda fosfor qyshqyly óte kóp. Ol búırekte tas jınalýǵa sebepker. Tórtinshiden, júrek-qan tamyrlary júıesiniń jumysyna da keri áser etedi. Iaǵnı 1 quty gazdy tátti sýsyn ınfarktyń paıda bolý qaýpin 20 paıyzǵa arttyrady.
Sondaı-aq, júrek jumysyna, qan qysymyna keri áser etedi. Besinshiden, fosfor qyshqyly aǵzadan kálsı, magnıı, taǵy basqa aǵzaǵa qajetti mıneraldardy jýyp tastaıtyndyqtan, adamnyń súıegi álsiz, synǵysh keledi. Artrıt, osteoporozǵa shaldyǵýy ábden múmkin. Altynshydan, gazdy sýlardyń quramynda bısfenol-A degen komponent bolady. Ol obyr aýrýlarynyń paıda bolýyna basty sebepshi. Sonymen qatar, reprodýktıvti fýnksıanyń buzylýyna aparyp soǵady.
Burynǵy lımonadqa jetpeıdi
Almatynyń kóshelerinde áıgili ertegi keıipkerlerin beıneleıtin jarnama qaptap ketti. Kórsequmar bala dúkenge barsa, súıikti keıipkeri qushaqtaǵan tátti sýǵa jarmassyn degeni. Biraq osy jarnamany kórgen saıyn balalyq shaǵy keńes dáýirinde ótkender qońyr shólmektegi 10 teńgelik lımonadty tamsana eske alady. Shynyn aıtý kerek, ol kezdegi tátti sýdy qazirgisimen salystyra almaısyń. Dámi de, quramy da basqa. Saqtaý merzimi jeti kúnnen aspaıtyn. Shyny shólmek degen kelmeske ketken. Al burynǵy lımonadty shyǵaraıyn dese, otandyq kompanıalar sýsyn dámin qalpyna keltire almaı júr. Mamandardyń pikirinshe, bul naryq áli tolyq damymaǵan. Eger keleshekte marketıńin durys uıymdastyra alsa, jańa oıynshy kásibin dóńgeletip áketer edi.
Kezinde oktábráttar men pıonerlerdiń súıikti sýsynyna aınalǵan lımonadty kele-kele kapıtalısik sýsyndar – pepsı men kola almastyrdy. Sarapshylardyń pikirinshe, osy eki sýsyn otandyq naryqtyń 65 paıyzyn bólip alǵan kórinedi. Mundaı nátıjege transulttyq korporasıalardyń marketıńtik qurylymdarynyń kóp jyldyq tájirıbesi yqpal etkenge uqsaıdy.
Sarapshylardyń aıtýynsha, elimizdegi alkogólsiz sýsyndar naryǵy – ekonomıkanyń qarqyndy damyp kele jatqan bólikteriniń biri. Sýsyn saýdasy qysta da turalap qalmaıdy. Túri de kóp. Gazdy sýsyn naryǵy jylyna 1,300 mln lıtr dep baǵalanyp, jyl saıyn shamamen 5 paıyzǵa ósip keledi. Tutynýshy kez kelgenin dámine qaraı, boıaýy bar, boıaýy joq, dárýmeni men mıneraly bar dep tańdaı alady. Odan basqa naryqta fýnksıonaldyq-energetıkalyq, sporttyq, t.s.s. sýsyndar paıda bolǵan.
Erte qartaıýǵa ákelip soǵady
Bul pikirdi Qazaq taǵamtaný akademıasynyń qyzmetkerleri de quptaıdy. Olardyń aıtýynsha, bul sýsyn adamdy alkogól men esirtki sekildi ózine táýeldi etedi. Tipti bul ǵylymı túrde dáleldengen. Onyń quramynda kofeın, efedrın, adrenalın men nıkotın qyshqyly, basqa da sıntetıkalyq qospalar asqazanda jara paıda bolýyna, júrek-qan tamyrlarynyń tarylyp, júıkeniń jansyzdanýyna, búırek jumysynyń buzylyp, mıdyń álsireýine ákelip soǵady eken.
Sonymen qatar, aǵzadaǵy ómir boıyna jetetin energıa men kúsh- qýatty tez arada syrtqa aıdap shyǵarýǵa baǵyttalǵan sýsyn adamnyń kúsh-qýatyn sarqa taýysyp, álsizdikke ushyratyp, tez qartaıýǵa sebep bolady. Sondyqtan Qazaq taǵamtaný akademıasynyń mamandary energetıkalyq sýsyndardyń bir bóligin dárihanalarda jáne kerek bolǵan jaǵdaıda ǵana belgili bir mólshermen satý kerek dep esepteıdi.
Qalaı desek te, bul sýsyndardyń qaýipti ekendigin dárigerler basa aıtyp otyr. Endi halyqtyń ózi osydan tıisti qorytyndy shyǵarsa durys-aq bolar edi. Sebebi, sýsynnyń tym ýyttylyǵy, shekten tys gazdalýy jas urpaqtyń ómirin qasiretke bastaıdy. Qasıetti Quran Kárimde Alla Taǵala: «Óz-ózderińdi óltirýshi bolmańdar, rasynda, Alla senderge meıirimdi» degen. Tipti Imam Ibn Házm (r.a): «Densaýlyqqa zıany tımeıtin nárselerdi jeýge ruqsat etiledi, al densaýlyqqa zıany tıetin nárselerdi iship-jeýge tyıym salynady!» degen. Endeshe, adam densaýlyǵy qoǵam úshin de, el úshin de, tipti tipti ár adam úshin de óte mańyzdy. Ol Allanyń adamzatqa bergen zor amanaty. Al amanatqa qıanat jasamaý barsha musylmannyń paryzy ekendigin esh umytpaýymyz kerek.
Taqyrypqa oraı
Baqytjan QALMAHANULY, qala turǵyny: Buǵan tyıym salý úshin keshendi sharalar uıymdastyrý qajet
- Biz sheteldikterdiń eksperıment jasaıtyn ortalyǵyna aınalyp ketken joqpyz ba degen oı týady keıde. Gazdalǵan, energetıkalyq sýsyndar, túrli jeńil esirtkiler, alkogól, temeki, qarý-jaraq, ınternet, eliktiretin qumar oıyndardyń qaptaýy – barlyǵy solardyń jasaǵan áreketi tárizdi. Olar muny ádeıi jasaı ma degen kúdik te joq emes. Olar adamdardyń saıasatpen aınalyspaýy úshin tek kúnkóris qamymen júrgizip, túrli aýrýlardy qoldan taratady. Álgi SPID, qus, shoshqa tumaýy degen sekildi aýrýlardy, sonymen qatar gazdalǵan tátti, energetıkalyq sýsyndar, jeńil esirtkiler sol sheteldiń zerthanalarynda shyǵady. Onyń ústine, munda sol sýsyndardan úlken paıda taýyp otyrǵan magnattar bar. Olarǵa ýly sýsyndardy taratýǵa shekteý qoıý tıimdi emes. Sondyqtan buǵan tyıym salý úshin jan- jaqty keshendi sharalar uıymdastyrýymyz kerek.
Maman keńesi
Gúljan AMANOVA, balalar dárigeri: Energetıkalyq sýsyndar belsizdikke ushyratady
Energetıkalyq sýsyndar adam aǵzasyna óte qaýipti. Ony kúndelikti paıdalanýǵa bolmaıdy. Eger adam ony jıi qoldansa, onyń júıke júıesiniń qyzmetine nuqsan keltiredi. Tipti ony syramen birge ishse, adamdy birden mas qylady. «Bul sýsyndar bastapqyda sportpen shuǵyldanatyn adamdarǵa belgili bir kúsh-jiger qajet bolǵanda qoldanýǵa usynylǵan bolatyn. Alaıda, qazir muny jastar da, mektep oqýshylary da jıi paıdalanyp otyr. Energetıkalyq sýsyndardy jıi paıdalanatyn mektep jasyndaǵy balalardy tekserip kóretin bolsaq, olardyń baýyry 35 jastaǵy maskúnemniń baýyrymen birdeı bolyp turady. Bul ýlaǵysh suıyqtyqty balalar kóp ishse, jastaıynan túrli aýrýlarǵa shaldyqqysh bolady. Júrek dertine, júıke júıesi, asqazan, baýyr, tipti qaterli isikke ulasady.
Sondyqtan mundaı sýsyndardy aıaǵy aýyr kelinshekterge, balalarǵa, jasóspirimderge, júrek-qan tamyrlary aýrýlarymen aýyratyn adamdarǵa múldem paıdalanýǵa bolmaıdy. Tipti, ony jastardyń ózi kóp ishse, onyń arty belsizdikke ákep soqtyrýy múmkin. Sondyqtan urpaq bolashaǵyn, ult keleshegin oılasaq, mundaı sýsyndardyń taralýyna múldem tyıym salýymyz kerek.