· 13 aqpanda AQSH Memlekettik departamentiniń resmı saıtynda Amerıka men Taıvan qarym-qatynasy týraly aqparattyq búleten jarıalandy. Onda eki el arasyndaǵy qarym-qatynastyń aldaǵy jaı-kúıi týraly aqparat berilgen. Álemdik BAQ pen qaýymdastyq aqparattyq búletendegi «Taıvannyń táýelsizdigin moıyndamaý» týraly sózderdi óshirip tastaǵanyn jarysa jazdy. Alaıda, 17 aqpanda AQSH resmı málimdeme jasap, Memlekettik departament saıtynda tehnıkalyq jumystar jasalynǵanyn, sondyqtan buǵan deıingi aqparat qalpyna keledi degen syńaıda aqparat taratty. Buǵan QHR Syrtqy ister mınıstrligi eshqandaı ún qatpady. Al Taıvannyń syrtqy vedomstvosy AQSH-tyń eldi qoldaǵanyn qýana málimdedi. Mundaı tehnıkalyq qateliktiń árıne saıası astary bar. Ol týraly maqalada tarqatyp kóreıik.
AQSH jan-jaqty geosaıası oıyn júrgizýde
Ótken aptada álem Germanıaǵa kóz tikti. Onda 14–16 aqpanda «Qaýipsizdik boıynsha 61-Múnhen konferensıasy» ótti. Konferensıadaǵy basty másele Ýkraına men Reseı arasyndaǵy qarýly qaqtyǵysty retteý boldy. Árıne, bul taqyryp beıresmı túrde talqylandy. Sebebi, konferensıanyń taqyryby múlde basqa, ıaǵnı «kóppolárızasıa» edi.
Konferensıaǵa deıin «Qaýipsizdik týraly Múnhen baıandamasy – 2025» jarıalandy. Ol 8 bólimnen turatyn 151 bettik qujat. Onda alǵashqy 3 bólim – AQSH, Eýropa elderi jáne Japonıaǵa, al qalǵan 5 bólimi – BRICS (Qytaı, Reseı, Úndistan, Brazılıa, OAR) elderine arnalǵan. Baıandama avtorlary halyqaralyq qaýymdastyq «kóppolárızasıany» durys dep eseptegenimen, shyndyǵyna kelgende ol úlken qaýip ekenin eskertken. Sondyqtan olar «depolárızasıanyń» qajettigin dáleldeýge tyrysqan. Olardyń pikirimen kelisýge bolady. Sebebi, polárızasıa kezinde halyqaralyq quqyq daǵdarysqa ushyrap, kelissózge otyrý múmkindikteri azaıady. Muny AQSH-tyń vıse-prezıdenti D.Venstiń málimdemelerinen jáne AQSH-ń sońǵy kezdegi is-áreketterinen baıqaýǵa bolady.
Qazir áleýmettik jelide jáne BAQ-tarda AQSH vıse-prezıdentiniń Múnhen konferensıasynda sóılegen sózderi qyzý talqylanýda. Onyń málimdemelerinen AQSH pen EO arasynda tek jasandy ıntellektini damytý salasynda ǵana emes, Ýkraına máselesine de qatysty ártúrli kózqarasta ekenin baıqaımyz. Eger muqıat qaraıtyn bolsaq, AQSH-tyń is-áreketterinen ulttyq múddeni joǵary qoıǵanyn kóremiz. Tramptyń Ýkraına máselesin osy baǵytta sheginis jasaǵanyna qaramastan tezirek sheshýge degen umtylysy, strategıalyq maqsatqa jetý úshin jasalǵan taktıkalyq áreket ekenin baıqaýǵa bolady. Tramp ákimshiliginiń basty maqsaty – Qytaıdy tehnologıalyq, ekonomıkalyq turǵydan jeńý. Demek, Vashıngton qazir jan-jaqty geosaıası oıyn júrgizýde. Taıvan máselesin qaıta kóterý de osy oıynnyń bir bóligi ǵana.
Álem «jartylaı ótkizgish ónerkásip» pen JI salasyn damytýǵa kúsh salýda
3 aqpanda AQSH prezıdenti Donald Tramp Ýkraınaǵa sırek kezdesetin metaldar, munaı men gazdy berý týraly usynys jasaǵanyn málimdedi. Eger V.Zelenskıı kelisse AQSH ary qaraı áskerı qoldaý kórsetýge daıyn ekenin aıtty. Bul málimdemeden keıingi oqıǵalar Ýkraınanyń Tramptyń usynysynan bas tartqanyn meńzeıdi. Sebebi, ótken aptada Tramp Reseı prezıdenti V.Pýtınmen telefon arqyly áskerı qaqtyǵysty retteý máselesin talqylady. Iaǵnı V.Zelenskııdiń qatysýynsyz Ýkraına máselesin sheshýge kiristi.
Eki memlekettiń dıalogynan keıin álemdik BAQ pen saıasatkerler Trampty jappaı aıyptaı bastady. Ásirese, Múnhen konferensıasynda EO kóshbasshylary men V.Zelenskıı AQSH-qa qarata aıtylǵan sózderin aıamady. Buǵan Tramp Ýkraınasyz kelissóz bolmaıdy dep málimdedi. Onyń sózinde ashshy bolsa da shyndyq bar. Sebebi, onyń túsinigindegi kelissóz bolyp qoıdy. Ol Ýkraınadan sırek kezdesetin metaldardy beker suramady. Kópshilik osy aqparatty taratty, biraq «AQSH-qa bul metaldar ne úshin qajet?», – degen suraqty qoımady, ári oǵan jaýap izdemedi. Jalpy ol qandaı metaldar?
BAQ betterin sholyp shyǵyp, Tramp qandaı metal surady degen suraqqa jaýap tappadyq. Bári sırek kezdesetin metaldar dep jazǵan. Biraq sońǵy 10 jyldaǵy álemdik tendensıany bile otyryp, qandaı metaldar ekenin boljaýǵa bolady.
Ýkraınada lıtıı, berılı, sırkonıı, tantal jáne ózge de sırek kezdesetin metaldardyń qory bar. Onyń bári energıa óndirý men «jartylaı ótkizgish ónerkásip» damytýǵa qajet paıdaly qazbalar. Al bul eki sala jasandy ıntellektini damytýǵa qajet.
Joǵaryda atap ótken geosaıası prosesten bólek AQSH Taıvan máselesin de kóterýde. Óıtkeni, osy máseleni qaıta kóterý arqyly strategıalyq básekeles Qytaıǵa qysym jasamaq. Qala berdi, Taıvan álemniń «jartylaı ótkizgish ónerkásip» ortalyqtarynyń biri. Bul sala sońǵy jaldary jyldam damyp keledi. Smartfon, kompúter, elektrokar jáne ózge de elektr qýaty men úlken málimetti qajet etetin qurylǵylar mıkrosqemalar arqyly jumys isteıdi. Al olar «jartylaı ótkizgish ónerkásipte» shyǵady.
Sońǵy on jylda bul sala prosesorlardy jasaýǵa bet burdy. Prosesorlar jasandy ıntellektini jasaýǵa qajet mıkrosqemalar bolyp tabylady. Taıvannyń TSMC kompanıasy osy salanyń kóshbasshylarynyń biri. Sondyqtan bir jaǵy AQSH Qytaıǵa qysym jasasa, ekinshi jaǵynan Taıvannyń ózine strategıalyq odaqtas ekenin tekserip kórýde. Sebebi, Tramp bılikke kelisimen Taıvan «jartylaı ótkizgish ónerkásip» salasynda monopolıaǵa aınalmaýy tıis degen sarynda málimdemeler jasaǵan.
Joǵaryda atalǵan geosaıası oıynnyń bári JI salasynda básekelestiktiń júrip jatqanyn kórsetedi. Alpaýyt memleketter ne úshin básekege túsýde? Sebebi, «chat bottar» – bastamasy ǵana. JI bolashaqta áskerı salada da qoldanylady. Avtonomdy áskerı robottar, drondar jasap shyǵarýda básekelestik tartysty bolmaq.