Eýropa men AQSH arasynda qalyptasqan tarıhı baılanysqa syzat tústi
Múnhen qaýipsizdik konferensıasy alǵash ret 1963 jyly, qyrǵı-qabaq soǵys barysynda uıymdastyrylǵan edi. Negizi bastamashyl nemis baspageri jáne fashısik rejımge qarsy kúresker Evald-Genrıh fon Kleıst Shmensıng «Qorǵanys konferensıasy» degen ataýmen NATO elderi arasynda qorǵanys jáne qaýipsizdik saıasatyn talqylaýǵa arnalǵan alań retinde ashqan bolatyn. Búginde atalmysh Múnhen qaýipsizdik konferensıasy 61-ret uıymdastyrylyp otyr. Qaýipsizdik konferensıasy aıasynda 200-den asa pikir almasý sharalary, basqosýlar ótti. Bıylǵy bul jıynnyń negizgi resmı taqyryby – Jahandyq qaýipsizdik máseleleri, demokratıalyq turaqtylyq jáne klımattyq qaýipsizdik dep málimdelgenimen, eki kúndik qaýipsizdik konferensıasy aıasynda Reseı men Ýkraına arasyndaǵy beıbit kelissózder bolashaǵy, Eýropanyń qorǵanys derbestigi, Ýkraınaǵa qaýipsizdik kepildigi, jáne t.b. jahandyq turaqtylyqqa tónetin qater negizderi talqylandy. Árıne, atalmysh halyqaralyq konferensıa aıasynda talqylanyp, dúıim jurttyń nazaryn aýdarǵan máselelerdiń áseri Ortalyq Azıa elderinde yqpal eteri sózsiz. Sondyqtan bul maqalamyzda jahan jurtynyń nazaryn aýdarǵan dástúrli Múnhen qaýipsizdik konferensıasynda kóterilgen máselelerdi taldap kórelik.
• 2025 jylǵy 61-shi Múnhen qaýipsizdik konferensıasyna 50-den astam memleket jáne úkimet basshylary, sondaı-aq 150 mınıstr qatysty. AQSH vıse-prezıdenti Djeı Dı Vens, Ýkraına prezıdenti Vladımır Zelenskıı, Germanıa kansleri Olaf Shols, Fransıa prezıdenti Emmanúel Makron jáne NATO bas hatshysy Mark Rútte málimdemeler jasady.
• V.Zelenskıı «Eýropa Odaǵy elderiniń qatysýynsyz ótken kez kelgen kelisim, Reseı men Ýkraına arasynda uzaq merzimdi beıbitshilik ornata almaıdy» dep málimdedi.
• Apta basynda Aq úı basshysy D.Tramp Ýkraınadaǵy beıbitshilik máselesi boıynsha Saýd Arabıasynda kezdesýimiz múmkin dep málimdegen. Atalmysh kezdesýge Eýropalyq Odaq múshe elderiniń qatysýy múmkindigi ázirge belgisiz.
• AQSH pen EO elderiniń Ýkraınadaǵy soǵysty toqtatý boıynsha ustanymdary ártúrli bolyp otyr.
STRATEGIALYQ QARAMA-QAISHYLYQ
Qańtar aıynda resmı túrde qyzmetke kirisken D.Tramptyń komandasy ótken jyly saılaýaldy baǵdarlamasynda bergen ýádesin oryndaý maqsatynda Reseı men Ýkraına arasyndaǵy beıbitshilik kelisimge qol qoıýdy tezdetýge tyrysýda. AQSH-tyń vıse-prezıdentiniń Múnhen konferensıasyndaǵy málimdemesin úsh baǵytqa bólip qarastyrýǵa bolady. Birinshiden, ol Eýropa elderindegi radıkaldy solshyldardy synǵa alyp, sóz bostandyǵy men mıgrasıalyq saıasat týraly ótkir pikir aıtty. Ekinshiden, AQSH tarapy Reseımen beıbit kelisim múmkin bolmaǵan jaǵdaıda ekonomıkalyq jáne áskerı qatań sharalar qabyldaýǵa daıyn ekenin málimdedi. Kelesi aptada Germanıada parlament saılaýy ótetindikten, Djeı Dı Venstiń keıbir málimdemeleri Eýropalyq Odaq elderiniń ishki isterine aralasý dep baǵalanyp, Germanıalyq sheneýnikter tarapynan synǵa ushyrady. Sonymen qatar, Múnhende D.Tramptyń Ýkraınadaǵy soǵysqa baılanysty arnaıy ókili Kıt Kellogg Reseı men Ýkraına arasyndaǵy beıbitshilik kelisimge Eýropalyq Odaq elderiniń qatyspaıtynyn málimdedi. Bul málimdeme tek Ýkraına bıligi úshin ǵana emes, búkil Eýropalyq Odaq elderi úshin de dıplomatıalyq soqqy boldy. AQSH pen EO elderiniń Ýkraına boıynsha ustanymy strategıalyq turǵyda aıtarlyqtaı qarama-qaıshylyqta qalyp otyr.
BİRTUTAS EÝROPALYQ ARMIANYŃ QURYLÝY MÚMKİN BE?
Ýkraına úshin ortaq kelisimge kelmeý kez kelgen burys kelisimge qaraǵanda tıimdi. D.Tramptyń ózi bastamashyl bolyp, Ýkraınanyń tý syrtynan resmı Máskeýmen talqylaý júrgizýi Eýropalyq Odaq elderin ekiushty oıda qaldyrdy. Soǵys bastalǵaly beri V.Zelenskıı óz málimdemelerinde, eger Ýkraına bul soǵysta jeńilse, Eýropalyq Odaq elderine tikeleı qaýip tónetinin birneshe ret aıtty. Sondyqtan Eýropalyq Odaq elderiniń qatysýynsyz jasalǵan kez kelgen kelisimniń uzaq merzimdi máni bolmaıtyny anyq. V.Zelenskıı Múnhendegi qaýipsizdik konferensıasynda «Birtutas Eýropalyq armıanyń» qurylýy týraly málimdeme jasady. Onyń aıtýynsha, Eýropa elderi, Ýkraınany qosa alǵanda, bolashaqta kez kelgen áskerı shabýylǵa daıyn bolý úshin óziniń kontınentaldyq áskerin qalyptastyrýy qajet. 61-shi Múnhen qaýipsizdik konferensıasy barysynda jahandyq qaýipsizdik, demokratıalyq turaqtylyq jáne klımat máseleleri talqylanǵanymen, negizgi nazar Reseı men Ýkraına arasyndaǵy qaqtyǵys pen Eýropanyń qorǵanys strategıasyna aýdaryldy. AQSH pen Eýropa elderi arasynda bul máselege baılanysty strategıalyq aıyrmashylyqtar anyq baıqaldy. AQSH Ýkraına jerindegi soǵysty Reseımen kelissóz arqyly tezirek sheshýge tyryssa, Eýropalyq Odaq elderi aımaqtyq qaýipsizdik turǵysynan máseleni qysqa merzimdi sheshimder arqyly emes, tereńirek qarastyrýǵa múddeli. Ýkraına úshin soǵystyń uzaqqa sozylýy qandaı da bir burys kelisimge qaraǵanda tıimdi bolyp kóringenimen, bul jaǵdaı Eýropa elderin ortaq sheshim tabýǵa, jalpy Eýropalyq birtutastyq rýhyn qaıta oıatýǵa ıtermelegendeı. Múnhen konferensıasy tek Eýropa men AQSH arasyndaǵy saıası aıyrmashylyqtardy aıqyndap qana qoımaı, aımaqtyq jáne jahandyq qaýipsizdikti nyǵaıtý jolynda jańa qadamdar jasaýǵa serpin berip otyr. Elimizdiń Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Reseı men Ýkraına arasyndaǵy soǵys bastalǵaly beri tek dıplomatıalyq kelissózder arqyly kelisimge kelýdi qoldaıtynyn birneshe ret málimdegen. Memleket basshysy D.Tramp pen V.Pýtın arasyndaǵy telefon arqyly bastalǵan saıası dıalogtyń ornaǵanyn oń baǵalap: «Bizdiń ustanymymyz júzege asýda. Eki iri derjava saıası dıalogty bastady. Bul oń úrdis, ol Qazaqstan úshin de paıdaly bolady. Sondyqtan biz bul úrdisti qoldaýymyzdy jalǵastyramyz», – dep pikir bildirgen edi. Qalaı desek te, kez kelgen soǵystyń sheshimi – dıplomatıa men kelissózder. Sebebi, ertedegi támsildegideı, soǵys jer qozǵalǵandaı aýyr synaq: jeńimpaz da, jeńilgen de bolmaıdy, eki tarap úshin de shyǵynǵa toly bolady. Sondyqtan dıplomatıalyq batyl sheshimder qabyldaıtyn ýaqyt keldi dep sanaımyz.