Mereke qarsańynda
– Svetlana Ádepqyzy, siz Respýblıka kúni merekesiniń mán-mańyzyn tarıhshy retinde qalaı baǵalar edińiz?
– 1990 jyly 25 qazanda Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń tóraǵasy E. Asanbaevtyń qol qoıýymen qabyldanǵan Qazaqstannyń Memlekettik Egemendigi týraly Deklarasıa – elimizdiń táýelsizdigine jasalǵan basty qadam boldy. Respýblıkamyzdyń ulttyq merekesi retinde toılanýy ábden oryndy. Bul deklarasıa halqymyzdyń boıyna erkindikke, egemendikke degen úlken senim ornatty.
Bul qujat ǵasyrlar boıy patshalyq ımperıanyń, odan keıin 70 jyldaı keńestik júıe qursaýynda bolyp kelgen elimizdi qamalǵan tordan qutqardy. Únemi qysymshylyqty, qýǵyn-súrgindi bastan keship, úreımen ómir súrgen halqymyzǵa bul deklarasıanyń qabyldanýy rýh berdi.
– Egemendik týraly deklarasıanyń jaı-japsaryn taratyp aıta ketseńiz?
– Dekalarasıanyń qundylyǵy sonda, birinshiden, Qazaq KSR-nyń egemendigi jarıalanyp, táýelsiz memleket retinde saıası-quqyqtyq negizderi bekitildi. Bul halqymyzdyń ǵasyrlar boıy ańsaǵan armany edi. HH ǵasyrdyń basynda qalyptasqan qazaq qaıratkerleri saıası bostandyq, otarlyq ezginiń qursaýynan bosaný jáne táýelsiz ulttyq demokratıalyq memleket qurý jolynda kúreskeni, ózge ımperıa qursaýynda bolyp, onyń qyspaǵyna shydap kelgen memleketimizdiń óz bıligi ózinde bolatyn tutas bir memleketke birigýine kúsh salyp, egemendik jolynda basyn otqa da, oqqa da tikkeni barshamyzǵa belgili.
El birligin, jer tutastyǵyn saqtaıtyn, ult múddesin kózdeıtin memleket qurýdy armandaǵan Alash azamattary qazaq halqyn ult retinde saqtap qalý jolynda bar kúshin saldy. Qazaq eli ózin-ózi basqaratyn, ıaǵnı ulttyq múddeni qorǵaı alatyn memlekettik júıe qurýǵa talpyndy. Bul memlekettik júıege sol kezdegi álemdik ozyq tájirıbeni paıdalanýdy, aýylsharýashylyǵyn, ónerkásip salasyn damytýdy, bilim men ulttyq mádenıetti órkendetýdiń qajettigin kóre bildi. Alash zıalylary memlekettiń ishki jáne syrtqy qurylymyn zań júzinde qorǵaýdy, ıaǵnı qazaq jeri tutastaı qazaq eliniń menshigi retinde tanýdy, qazaqqa erkindik, teńdik beretin, olardyń múddesin qorǵaıtyn zańnyń bolýyn qalady jáne sony talap etti. Mine, olardyń armany oryndaldy desek te bolady.
Deklarasıanyń ekinshi bir qundylyǵy – el aýmaǵynyń tutastyǵyn, oǵan qol suqpaýdy saqtaý. Bul da Alash azamattarynyń alǵa qoıǵan negizgi maqsaty-tuǵyn. 1917 jyldyń shildesinde ótken Jalpy qazaq sezinde qabyldanǵan qarardaǵy «qazaq jeri eshkimge berilmesin», «qazaq jerinen alynǵan jerler qazaqtyń ózine toqtaýsyz qaıtarylsyn» degennen-aq Alash qaıratkerleriniń ult múddesi jolynda jerdi bólshekteýden saqtap qalýǵa kúsh salǵanyn ańǵarý qıyn emes.
Úshinshi qundylyǵy – qazaq halqy men ózge etnostardyń birligin saqtaý, olardyń mádenıeti men salt-dástúrin, tilin, dinin damytý, ult arazdyǵyn qozdyratyn jaǵdaılarǵa jol bermeý, ıaǵnı ishki jáne syrtqy qaýipsizdikti nyǵaıtý. Qazaqstan aýmaǵy ár qıly joldarmen kelgen etnostardyń mekenine aınalǵandyqtan, olardyń arasynda tatý-tátti qarym-qatynas, bereke-birlik ornatý jolynda barlyq múmkindikti jasaý da Deklarasıanyń negizgi qaǵıdatynyń biri boldy.
Tórtinshi qundylyq – bul memlekettiń ókimet bıligine Prezıdenttiń kelýi, ıaǵnı joǵary bılik basyna Prezıdent ınstıtýtynyń engizilýi. Oǵan ákimshilik-atqarý bılik berildi. Memlekettik bılikte zań shyǵarýshy, atqarýshy jáne sot bıligine bólý prınsıpteri jarıalandy.
Besinshi qundylyq – egemendi elimizdiń sımvoly – Eltańbasy, Týy, Ánurany. Táýelsizdigimizdiń alǵashqy jyldary memleketimizdiń egemendigi men birtutastyǵyn bildiretin rámizderimiz qabyldandy.
– Atalǵan Deklarasıada málim etilgen jaıttardyń is júzinde oryndalýy, júzege asýy qalaı boldy?
– Deklarasıany Qazaqstan halqy qýanyshpen qabyldady. Bul qujatqa úlken úmitpen qarady. Árıne, bastapqy kezderde úlken kedergiler, qıynshylyqtar boldy. Burynǵy keńestik eski basqarý júıesi buzylyp, onyń Zańdary toqtatyldy, jańa zańnamalyq baza quryldy. Bul qujat Ata Zańymyzǵa negiz boldy. Elimizdiń túpkilikti Táýelsizdigin alýyna jol ashty. Endigi jerde respýblıkanyń barlyq joǵarǵy organdary Prezıdentke tikeleı baǵyndy. Respýblıkanyń ishki jáne syrtqy qaýipsizdigi qalpyna keltirildi. Shet memleketter elimizdi tanydy, saıası, ekonomıkalyq baılanystar ornady. Bılikke memleketimizdiń ahýalyn jaqsy bilgen, túsingen ıdeıaly azamattar keldi.
– Qalaı oılaısyz, egemendiktiń qadirine, baǵasyna búgingi urpaq jete alyp júr me?
– HH ǵasyr basynda Ahmet Baıtursynuly «Qazaq» gazetiniń alǵashqy sanynda jarıalaǵan maqalasynda: «Ultyńa qyzmet etýge nıet bolsa, jumys tabylǵandaı. Kóp jumystyń ishinde aýyry da, jeńili de bolady. Qazaqtyń bitip, tynyp turǵan nársesi joq. Hárkim álinen keler jumysyn alsyn. Jadymyzda bolsyn! Az nárse kópke sebep bolmaqshy. Sol demeý, zorǵa súıeý bolady. Ulyq is usaqtan ulǵaıady» dep jazǵany ult úshin degen uranymyzdyń ulǵaıýy jolynda qyzmet etýge baǵyttaǵan edi. Keńes bıligi tusynda qıynshylyqty bastan keshirgen qazaq jastary jańa, táýelsiz Qazaqstandy qurýǵa bar jan-dúnıesimen kiristi.
Táýelsiz elde ómir súrip jatqan qazirgi jastardyń qoǵamǵa, qorshaǵan ortaǵa degen qyzyǵýshylyǵy mol. Táýelsizdik qadirin biledi, túsinedi. Qarap otyrsańyz, joǵarǵy bılik oryndarynan, bıznes salasynan jastardy kóp kóremiz. Olar sonaý ǵasyrlar boıy eliniń táýelsizdigi jolynda kúresken ata-babalarynyń oryndalǵan armanyn jalǵastyryp keledi.
Úlken kúrespen alynǵan táýelsizdigimizdi saqtap, ekonomıkamyzdy nyǵaıtý jolynda shetel asyp, olardyń tájirıbesin úırenip, ózimizdiń óndirisimizge engizip jatqandary qanshama! Bul táýelsizdikke qadam jasaǵan osy Deklarasıanyń negizi deýge bolady.
– Áńgimeńizge rahmet!
Suhbattasqan Roza RAQYMQYZY