Oraıy kelgen áńgime
Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, Halyqaralyq «Alash» ádebı syılyǵynyń laýreaty Daman Ramazan – tarıhı taqyryptarǵa dendep, kóptegen tushshymdy týyndylar usynyp júrgen qalamger. Jazýshy-dramatýrgtiń elimizdiń birneshe teatrynda sahnalanǵan «Kenesary-Kúnimjan» pesasy kezinde «Eń úzdik dramalyq shyǵarma» retinde tanylsa, osy jazda ǵana Q.Qýanyshbaev atyndaǵy memlekettik akademıalyq qazaq mýzykalyq drama teatrynda qoıylǵan «Joshy han» tarıhı dramasy úlken anshlagpen ótti. Premeraǵa arnaıy kelip qatysqan Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev pesanyń taqyryby óte mańyzdy ekenin aıtty. Sondaı-aq qazirgi tańda tarıhymyzdy, tarıhı qundylyqtarymyzdy halyq arasynda osylaı keńinen dáripteý kerektigine nazar aýdartyp, qoıylymǵa joǵary baǵa berdi. Jurtshylyq júregine jol tabar ózekti shyǵarmalar jazyp júrgen qalamgerdi búginde qandaı máseleler tolǵandyrady? Ózi saralap, saraptap, týyndylaryna ózek etken uly tulǵalar muratynyń búgingi el egemendigimen sabaqtastyǵy qandaı? Biz qalamgerdiń osy tóńirektegi oı-pikirin bilýge tyrystyq.
– Dýman, dramalyq shyǵarmalaryńyzdyń deni tarıhı taqyrypqa, onda da aıtýly tulǵalarǵa arnaldy. Solardy jazý barysynda ult tarıhyna baılanysty qandaı da bir tyń tujyrymdarǵa, sheshimderge keldińiz be? Bolsa, sol jaıly áńgimeleseńiz?
– Men tarıhı taqyrypqa erikkennen qalam siltegen joqpyn. Otarshyldar bizdi ult retinde joıyp jiberip, elimiz ben jerimizdi basy bútin ıemdenip qalý úshin tarıhymyzdy jadymyz ben sanamyzdan óshirýge tyrysty. Al tarıhyn umytqan halyqtyń bolashaǵy bulyńǵyr. Sol úshin de keńes ókimeti kezinde handarymyzdyń bári qanisher, batyrlarymyzdyń bári qaraqshy retinde sıpattaldy. Táýelsizdik alǵannan keıin osy olqylyqtyń ornyn toltyrý kerek boldy. Soǵan tamshydaı bolsa da úles qosqym keldi. Aldymen qazaq halqynyń táýelsizdigi úshin alyp ımperıamen jan aıamaı alysyp, sol qasıetti jolda ǵazız basyn qurban etken uly Kenesary babam týraly jazdym. Uly hannyń asyl súıegin izdedim. Rýhyn joqtadym. Sol asqaq rýhtyń qaıta oralýyn ańsadym. Qazaq ultynyń asqaq rýhy Kenesarymen birge qurdymǵa ketkendeı, joǵalǵandaı, óshkendeı kórinetin. Qazaqtyń Reseıge óz erkimen qosylmaǵanyn óner arqyly jalpaq jurtqa jarıa etkim keldi. Otarshyldardyń qazaqqa jasaǵan jaýyzdyǵyn, ozbyrlyǵyn, zulymdyǵyn, qıanat-qysastyǵyn barynsha ashyp kórsetýdi maqsat tuttym. Olardyń qazaqqa jany ashyǵyn joq. Otarlaýdy shoqyndyrýdan bastady. Tek Kenesary kóterilisinen keıin qazaqpen baıqap sóılesý kerektigin túsinip, ondaı ashyq zorlyq-zombylyqtan eriksiz bas tartty. Jymysqylyq, aıarlyq is-áreketke kóshti. Kenesary babam tiri kezinde de, tipti o dúnıege attanyp ketkennen keıin de otarshyldarǵa oıyndaǵysyn tolyq júzege asyrýǵa múmkindik bermedi. Degenmen, sol bir asqaq rýh álsirep, bilte shamdaı syǵyraıyp, sónýge shaq qaldy. Qazaqtyń Qudaıy bar. Qoldady.
Táýelsizdik aldyq. Qudaıǵa táýba! İsti neden bastaý kerek edi? Abdyrap qaldyq... Óıtkeni, rýhymyz ábden janshylǵan, janyshtalǵan, ezilgen. Quldyq sanadan aryla almadyq. Áli de aryla almaı otyrmyz. Kenesary babamdy izdeý, joqtaý, jazý ne úshin kerek boldy? Qazaqqa uly hannyń asqaq rýhyn oraltýdy kózdedik. Qaısarlyqty, erlikti, batyrlyqty dáriptegimiz keldi. Satqyndyqty, ozbyrlyqty, zulymdyqty áshkerleýge tyrystyq.
Keıde halyqtyń taǵdyr-talaıyn tulǵalar sheship jatady. El basqarǵan kósemderge de kóp nárse baılanysty. Máselen, eger Abylaı hannyń ornynda Ámirsana sekildi kóz aldyndaǵyny ǵana oılaıtyn aqymaqtaý han bolǵanda biz de jońǵarlar sıaqty jer betinen joıylyp ketýimiz kádik edi. Mine, búgingi kúnge jetip, táýelsiz el atanyp otyrǵanymyz da osyndaı dańqty ata-babalarymyzdyń arqasy. Kenesary bizge táýelsizdik úshin qalaı kúresýdiń úlgi-ónegesin kórsetse, Abylaı han qıyn-qystaý kezeńde halyqty tyǵyryqtan qalaı alyp shyǵýdyń jolyn nusqady.
– Búgingi el egemendiginiń sol óziń zerttegen aıtýly tulǵalardyń oı-armanymen, maqsat-muratymen sabaqtastyǵy jóninde ne aıtar edińiz?
– Jalpy, siz durys baǵamdap otyrsyz, jazǵan shyǵarmań búgingi kúnmen ózektes, sabaqtas, úndes bolsa ǵana ómirsheń bolady, qundylyǵy artady. Máselen, men «Abylaı hannyń armany» degen tarıhı drama jazdym. Hannyń ómirbaıanyn bastan-aıaq tizbelep shyqqan joqpyn. Onyń ne keregi bar? Bizdiń kóp teatrlarǵa óner týyndysy emes, tulǵanyń qurǵaq ómirbaıany kerek. Onyń ónerge ne qatysy bar?! Sony túsine almadym. Zertteý eńbekterden de oqı salmaı ma?! Al, osy tarıhı dramam arqyly ne aıtqym keldi? Birinshiden, Abylaı hannyń sol bir qıyn-qystaý zamanda qazaq halqyn tyǵyryqtan qalaı alyp shyqqanyn, ekinshiden, elindegi bılikti qarsylastarynan tartyp alam dep qytaı áskerin óz eline bastap ákelip, týǵan halqyn qandy qyrǵynǵa ushyratqan jońǵar hanzadasy Ámirsananyń qalaı uly jońǵar memleketin óz qolymen qurdymǵa qulatqanyn, úshinshiden, Reseı men Qytaıdyń bizdi qalaı qyspaqqa alyp, nelikten jońǵarlar sıaqty jer betinen joıyp jibergisi kelgenin ashyp kórsetkim keldi. Abylaı han týraly tarıhı drama jazýdaǵy maqsatym da osy edi. Bul – áli de ózekti másele. Kún tártibinen túsken joq. Ál-ázir túspeıtin túri bar. Keshegi «qańtar qyrǵyny» táýelsizdigimizden aıyrylyp qalýymyzdyń op-ońaı ekenin kórsetti. Áli de sol Abylaı hannyń kezindegi qaýip seıilgen joq. Bizdiń táýelsizdigimiz Qazaqstandy bılep otyrǵan kósemderge tikeleı baılanysty ekenin kórdik, túsindik, anyq sezindik. Eger bıleýshi halqyn oılamaıtyn, tek qaraqan basy (baılyǵy) men bıligin ǵana oılaıtyn satqyn bolsa, ıaǵnı Ámirsana sıaqty aqymaq bolsa, eldigimiz ben táýelsizdigimizden aıyrylyp qalýymyz op-ońaı eken. Taqqumar Ámirsana sekildi ózge eldiń áskerin bastap ákelip, óz halqyn qyrǵyza salady. Qazaq jerin qan-qasap qylady. Halyq qynadaı qyrylǵannan basqa eshteńe isteı almaı qalady. Sondyqtan bizge Abylaı han sıaqty halqyn oılaıtyn, memleketimiz ben halqymyzdy barlyq qıyndyqtardan alyp shyǵatyn dana kósem, kemeńger basshy kerek.
Abylaı men Kenesarylardan keıin qazaq kósemge jaryǵan joq. Qazaqstan jeriniń asty-ústi baılyǵynyń bári ustaǵannyń ýysynda, tistegenniń aýzynda ketti. Tipti, qasıetti jerimizdi sattyryp jibere jazdady. Qazaqty oılaıtyn kósem osylaı isteı me?! "Menen keıin ne bolsa, ol bolsyn" degendik qoı! Jerimizden aıyrylsaq, bárinen aıyrylamyz. Qulaqkesti qulǵa aınalamyz. Mine, másele qaıda? Taǵy da qaıtalap aıtamyn, jazǵan shyǵarmań búgingi kúnmen astasyp, ózektesip jatsa ǵana ómirsheń bolmaq. «Abylaı hannyń armany» nege qazaq teatrlaryn sharlap ketti? Qalamgerdiń maqsaty – eskertý. Jamandyqtyń aldyn alýǵa úndeý. Bir kúıgen otqa qaıta sharpylmaýǵa shaqyrý. Rejıserler osy negizgi aıtpaq oıymdy túsindi. Boıynda qazaqtyń qany oınap turǵan neshe túrli oıly, talantty, ultyn súıetin rejıserler bar. Ony aıtýym kerek. Osyny bıliktegiler túsinse ǵoı!
– Elordada sahnalanǵan «Joshy han» spektakli taqyrybynyń búgingi ýaqytpen, zamanaýı máselelermen úndestigi, kóterer júgi qandaı?
– Joshy ulysynyń alǵashqy qazaq handyǵy ekenin aıtýdaı-aq aıtyp júrmiz. Qazaq rý-taıpalary bir týdyń astyna birigip, jańa memlekettiń irgetasyn qalady. Ult bolyp uıysa bastady. Eldik murat jolynda uly kúresti bastap ketti. «Bolamyz ba, joq álde bordaı tozamyz ba?» degen suraq sol kezde de halyqtyń aldynda turdy. Dál qazir de sondaı kepti bastan keship jatyrmyz. Sol saýal áli mán-mańyzyn joıǵan joq. Reseı men Ýkraınanyń soǵysyn kózimizben kórip, kýá bolyp otyrmyz. Kúshtiniń álsizge kúsh kórsetýi, zorlyq-zombylyq jasaýy toqtamaıdy eken. Endeshe, áli de qaýip-qater seıilgen joq. Qudaı soǵystyń betin aýlaq qylsyn, degenmen bárine daıyn bolýymyz kerek. Sondaı jaǵdaı bola qalsa, tótep beretindeı, laıyqty toıtarys beretindeı qorǵanys qabiletimizdi arttyrýymyz kerek. Táýelsizdigimdi qalaı baıandy qylamyz? Memleketimizdi qalaı damytyp, órkendetemiz, gúldendiremiz? Ol úshin eń aldymen qandaı is-sharalar, jumystar atqarylýy kerek? Mine, osyndaı kúrdeli saýaldar tóńireginde kóp oılasýymyz kerek. Keshendi jumystar tezirek qolǵa alynýy kerek. Erteń kesh bolýy múmkin.
– Siz úshin «Respýblıka kúni» merekesiniń salmaǵy, mán-mańyzy qanshalyqty?
– Kez kelgen halyqqa táýelsizdikten artyq baq ta, baqyt ta joq. Eliniń táýelsizdigi úshin kúresken árbir jannyń esimi ult tarıhynda altyn áriptermen jazylýy kerek. Jetkilikti dáreje-dárgeıde qurmet kórsetilip, keńinen nasıhattalyp, áspettelip, dáriptelýi tıis. Kenesary, Abylaı, Kereı men Jánibek handardy jazyp júrgenimiz de sol. Endeshe, el ómirinde «Respýblıka kúniniń» mán-mańyzy erekshe, salmaǵy da zor. Sebebi, qalaı desek te, 1990 jyly 25 qazanda Qazaqstannyń Memlekettik Egemendigi týraly Deklarasıa qabyldanyp, egemen el bolýǵa birjola bet burdyq qoı. Qazaqstannyń táýelsiz memleket retindegi saıası-quqyqtyq negizderi bekitildi. Osynyń negizinde 1991 jylǵy 16 jeltoqsanda – «Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik táýelsizdigi týraly» Konstıtýsıalyq zań qabyldandy. Sondyqtan osy aıtýly eki kúndi mindetti túrde memlekettik deńgeıde atap ótýimiz kerek. Bul keler urpaqqa úlken úlgi-ónege, tálim-taǵylymy da zor is-shara.
– Búgingi tańda ózińizdi erekshe tolǵandyratyn, oılandyratyn qandaı jaıttar bar?
– Tolǵandyratyn, oılandyratyn jaıttar kóp-aq. Eń aldymen adam degen atymyzǵa saı asyl qasıetterimizden aıyrylyp baramyz. Adamdyq, adamgershilik, qaıyrym-meıirim, jaqsylyq jasaý sıaqty qasıetterden góri, qaıyrymsyz-meıirimsiz, qatygez, tasbaýyr bolyp kettik. Kúnde kórip-estıtinimiz – arsyzdyq, ımansyzdyq, uıatsyzdyq, jamandyq, jantúrshigerlik jaǵdaılar men oqıǵalar. Jamanattardy estigende tipti tóbe shashyń tik turyp, aza boıyń qaza bolady. Ar-uıat, namys adyra qaldy. Adam balasynyń basqa tirshilik ıelerinen aıyrmashylyǵy da, ar-uıatyna adal bolýy emes pe?!
Biz osy ózimizdiń atymyzǵa, arymyzǵa, uıatymyzǵa, eń bastysy, ózimizge adal bolyp júrmiz be? Keıde qyzmet, mansap, ataq, syılyq, aqshaǵa bola ózimizge ózimiz satqyndyq jasaımyz. Bul qalaı? Osynshalyqty quldyraýǵa, teksizdenýge ne sebep? Besikten belimiz shyqpaı jatyp jaǵympazdyqqa, satqyndyqqa úırenemiz. Bul bile-bilseń, ózińdi óziń satý ǵoı. Ózińe-óziń satqyndyq jasaý. Sodan keıin seni kim syılaıdy?! Ne qadir, ne qasıet qalady? Teksizderge, túk kórmegen qul-qutannyń urpaǵyna báribir. Al tektilerdiń urpaǵyna bul qylyq jaraspaıdy!
– Kóshede tánin saýdalap turǵan jezókshelerdi sógemiz, tildeımiz, eń sorly, buzylǵan adamdar solar deımiz! Árıne, olardy aqtap alaıyn dep jatqan joqpyn. Biraq eń soraqylyq – aryńdy satý, uıatyńdy saýdalaý. Sol arqyly ıgilikke jetýden asqan masqaralyq joq. Jaǵympazdyq ta jezóksheliktiń bir túri jáne eń soraqy túri. Halyqqa kóshede turǵan jezókshelerden góri, ar-uıatyn saýdaǵa salatyn saıası jezóksheler kóbirek zıanyn tıgizedi. Ony dáleldeýdiń qajeti de joq. Kúndelikti kórip, kýá bolyp júrmiz. Búgingi istegenim erteń umytylyp ketedi dep oılamaý kerek. Eshteńe umytylmaıdy. Ne isteseń de máńgi-baqı seniń esimińmen birge ilesip júredi. Kim ekenińdi óziń moıyndamaǵanyńmen, eldiń bári biledi. Betińe aıtpasa da, syrtyńnan aıtyp júredi. Erteńgi kúnge qalatyn – seniń qyzmetiń, mansabyń, ataǵyń, syılyǵyń emes, jaqsy nemese jaman atyń, abyroıyń. Endeshe, abyroıyńdy qyzǵyshtaı qory, zamandas! Tarıhta tek jaqsy atyń qalsyn. Osyny únemi esińde tut!
– Áńgimeńizge rahmet!