Elimizdiń birqatar óńirinde sý tasqynynan bolǵan tabıǵı apattar el ekonomıkasy men áleýmettik ómirimizge qanshalyqty qaýip tónip turǵanyn kórsetti. Nazar aýdararlyǵy, sońǵy on jyldyqta álem elderinde sý tasqyny apattary jıilegen. Ári jıiligi barǵan saıyn artyp, kólemderi de, keltirgen shyǵyndary da óse túsken. Tutas jahan klımat ózgerisin bastap keshirip jatqan tusta tabıǵı apattardyń sebebi men saldaryna qatysty jalpy jurtshylyqtyń keńirek málimetke ıe bolýy mańyzdy. Sondyqtan da sońǵy jyldary álem elderinde bolǵan apattarǵa qatysty sholý jasaı otyryp, olardyń sebebi men saldaryna qatysty málimetterdi oqyrmandarǵa saralap usynǵandy jón kórdik.
San túri men sebebi bar
Sý tasqyny – qorshaǵan ortaǵa jáne qoǵamǵa áseri tereń, eń joıqyn tabıǵı apattardyń biri. Ol mıllıondaǵan adamnyń ómirine, óndiris pen turmysqa, ekonomıka men saıasatqa da zor áserlerin tıgizip jatady. Ádette, ekologtar sý tasqynyn birneshe túrge bólip qarastyrady. Aıtalyq, jaýyn-shashyn sebebinen bolatyn sel nemese arnasyn ózgertken ózen-kólder sýynyń tasýy. Sebepteri ártúrli bolyp kelgenimen, qurlyq óńirlerdegi sý tasqyny negizinen jaýyn-shashynnyń kóp jaýýynan bolady. Al teńiz jaǵalaýlarynda teńizdiń tolqýy, tropıktik daýyldar, jer jynystarynyń qozǵalysy syndy túrli sebepter bar. Qar-muzdardyń jyldam erýinen, seńderdiń ózen arnalaryn buzýynan bolatyn sý tasqyndary sırek kezdesetin túri retinde qarastyrylady.
Bul aıtylǵandardan tys jasandy sý qoımalarynyń búlinýinen bolatyn túri de joıqyn apatqa alyp keledi. Sý bógetteriniń buzylýynan bolǵan eń joıqyn apat 1989 jyly AQSH-ta tirkelgen. Djonstaýnda, Pensılvanıada sý bógeti tolassyz jaýyn saldarynan jarylyp, mańyndaǵy qala men eldimekenderdi shaıyp ketken. Bul apatta bar-joǵy birneshe mınýt ishinde 2200-den astam adam opat bolǵan desedi. Elimizde de sý tasqynynyń bul túrine jatatyn mysaldar bar.
Álem boıynsha jıilep barady
Zertteýshiler sý tasqyndary álemde jyldan-jylǵa jıileı túskenin aıtady. Málimetterge saı, sońǵy 30 jyl ishinde álemde bolǵan sý tasqynynan 2 mıllıardtan astam adam zardap shekken eken. Al derekter bul sandardyń jyl saıyn óse túskenin ańǵartady. Muny mamandar klımattyń ózgerýimen baılanystyrady. 2021 jylǵy zertteý nátıjesi kórsetkendeı, bir ǵana Batys Eýropa jaǵdaıynda sý tasqyndary burynǵydan 19 paıyzǵa ósken. Sol jyly damyǵan elder ornalasqan bul aımaqta 200-den astam adam sý tasqynynan kóz jumǵan.
Zertteýshilerdiń boljamynsha, ǵasyrymyzdyń sońyna qaraı sý tasqyndary álemdik JİÓ-niń 11%-yn qysqartýy múmkin. Tabıǵı apattyń bul túri resýrstar men ekonomıkalyq zor shyǵyndardy týdyratyndyqtan, onyń ornyn toltyrý tym uzaq ýaqytqa sozylatynyn da eskertedi.
Sońǵy 20 jyl ishinde tasqyn saldarynan baspanasyn tastap ketken nemese qonys aýdarýǵa májbúr bolǵan adamdar sany 86 mıllıondy quraıdy eken.
Eń qaýipti saldarlar
- Adamdar qaza tabady, baspanasynan aıyrylady, eldimekender joıylady;
- Mańyzdy áleýmettik nysandar qıraıdy (emhanalar, mektepter, t.b. ǵımarattar);
- Infraqurylymdardy jaramsyz etedi (joldar, kópirler, sý qoımalary, káriz júıesi, sý qurylystary);
- Ekonomıkalyq aýyr shyǵyndarǵa alyp kelýi múmkin (Aýylsharýashylyǵy salalaryn, ónerkásip oshaqtaryn shyǵynǵa ushyratady, saýda qarym-qatynasy men týrızm aǵynyna, azyq-túlik pen turmystyq taýarlardyń baǵasyna áser etedi);
- Aýyr bolǵan jaǵdaıda tutas qalalardyń joıylýyna, uzaqqa sozylǵan áleýmettik-ekonomıkalyq daǵdarystarǵa jalǵasady.
Azıa jaǵdaıy alańdatady
BUU mamandarynyń esebinshe, klımat ózgerisiniń áseri Azıadaǵy sý tasqyndaryn jıiletken. Azıanyń halyq sany eń tyǵyz aımaqtary mýsondyq maýsymdardy bastan ótkeretindikten, jańbyrly maýsymdar burynǵydan erterek kelýde nemese kesh aıaqtalýda. Bul aýqymdy ózgerister osy aımaqtardaǵy ósimdik qabattaryna da áser etýde. Egin sharýashylyǵynyń túsimderi burynǵydan kórnekti azaıǵan.
Tirkelgen málimetter ystyq beldeýdegi elderdiń sý tasqynynan kóbirek zardap shegip kele jatqanyn kórsetedi. Mysaly, 2020 jyly Bangladesh eliniń úshten biri sý astynda qaldy. Osyǵan uqsas Úndistannyń ózendi óńirleri, jańbyrly maýsymdardy ótkeretin aımaqtarda 150 mıllıonnan astam adam tasqynnan zardap shekti. Al klımat ózgerisine baılanysty Lıvıada sý tasqynynyń mólsheri 50 paıyzǵa deıin kóbeıgen.
Keshendi sharalar qabyldanýy kerek
Sý tasqyndarynyń yqtımaldyǵy jyl saıyn artyp jatqany málim. Demek, elimiz úshin de qysqa merzimde júzege asyratyn ári keshendi sharalar kerek. Tasqyn qateri bar óńirlerde tasqynǵa beıimdelý strategıalary jasalyp, oǵan memlekettik búdjetten júıeli ınvestısıa salynýy tıis. Bundaı óńirlerde ınfraqurylymdardy sý tasqynyna tótep bere alatyndaı, tipti odan qorǵanatyndaı etip qurý mańyzdy. Bul arada bizge Japonıanyń, Qytaıdyń jáne Nıderlandynyń tájirıbelerin saralap kórýge bolady. Atalǵan elderde «Ikemdi qala», «Tosqaýyl joldar» nemese «Teńiz bógetteri» syndy uzaqmerzimge jaramdy jobalar júzege asyrylǵan. Iaǵnı ári jol ári sý bógeti rólindegi joldar, tasqyn sýyn buryp, sý qoımalaryna aparatyn jer asty qubyrlary, teńiz tasqynynan qorǵanatyn birneshe qabattan turatyn bógetter syndy qajetti ınfraqurylymdar qurylýy tıis.
Qala qurylysyn júıeli ári ǵylymı damytý basty nazarda bolýy tıis. Qalalarda halyq tyǵyz qonystanatyndyqtan, lezde bolatyn sý tasqyndarynan keletin adam shyǵyny da az bolmaıdy. Sondyqtan keńeıip jatqan qalalarda eń aldymen tabıǵı apattardyń qateri eskerilip, qaýipti jerlerge úı-qurylys salýǵa qatań shekteý qoıý mańyzdy.
Bularǵa qosa, tótenshe jaǵdaı kezindegi is-qımyldar ǵylymı turǵydan birizdilikke keltirilýi, ár óńirde sý tasqyny kezinde halyqty qutqarýǵa, áleýmettik nysandardy qorǵap qalýǵa jumsalatyn materıaldyq qor jınaqtalýy, tasqyn týraly aldyn ala eskertý beretin sıgnal júıesi turaqty jumys isteýin qamtamasyz etý qajet. Eń mańyzdysy, halyqty tabıǵı apat kezinde saýatty áreket etýge tárbıelep, udaıy oqý-jattyǵýlaryn uıymdastyryp otyrý – adamı, materıaldyq, ekonomıkalyq shyǵyndardy barynsha azaıtýǵa múmkindik bermek.