Asharshylyq, stalındik qýǵyn-súrgin, toqyraý zamany sýrettelgen eń iri kórkem týyndylardyń biri – Smaǵul Elýbaevtyń «Aq boz úı» trılogıasy ekeni daýsyz. Asyra silteýdiń aýyr zardabyn arqaý etken bul týyndy jaıly kezinde akademık Rymǵalı Nurǵalıdyń: «Avtordyń bizge ákelgen oljasy – osy alasapyran jaılardy asa bir jan tebirenter hıkaıalyq tilmen jetkizip otyrýy. Bir-birine uqsas keshter, qalaǵa azyq-túlik qamymen ketken kirekeshter, osharyla kóshken aýyl, bosqan el, ashtyq, joqtyq qysqan jandardyń úreı jaıy árdaıym ózine laıyq sýretpen, ózine tin sezim, ásermen baıandalady da, jalpy mal baqqan qazaq aýylynyń adam aıtqysyz múshkil halin kóz aldyńa ákeledi. Sol jyldar tragedıasyn bulaı jalańashtap kórsetý buryn bolmaǵan», – dep jazǵany bar.
Aıtsa-aıtqandaı, qazaq tarıhyndaǵy aqtańdaq taqyryp shynaıy sýrettelgen «Aq boz úı» kúni búgin de qundy shyǵarmalar qatarynda. Munyń syrtynda, ol senarıin jazǵan «Ótelmegen paryz», «Surapyl Surjekeı», «Batyr Baıan», «Kek», «Aı astyndaǵy úı» fılmderi de – mán-mańyzy, taǵylymy erekshe týyndylar. Sondaı-aq kóziqaraqty qaýym Smaǵul Elýbaıdy qoǵamdaǵy túrli qubylystarǵa, áleýmettik, rýhanı máselelerge ún qosyp, batyl pikir, ashyq kózqaras bildirip júretin zıaly retinde de biledi.
Ult rýhanıatyna sińirgen eńbegi laıyqty baǵalanǵan qalamger, jaqynda «Qazaqstannyń Halyq jazýshysy» ataǵyn ıelendi. Qurmetti ataǵymen quttyqtaı otyryp, biz jazýshynyń búgingi tańdaǵy tynys-tirshiligin, oı-pikirin bilýge tyrystyq.
– Qalam ustaǵan qaýymnyń biri bolǵannan keıin áıteýir ne jazyp otyramyn, ne oqyp otyramyn, – deıdi keıipkerimiz. – Tynysh otyrǵan kúnim bolmaıdy. Sońǵy jyldary senarıden bólek, «Qońyr dápterge qonǵan oılar» degen oı-tolǵaýlar jazyp júrmin. Ol qalamgerdiń óz zamanyndaǵy túrli qubylystarǵa bergen baǵasy tárizdi. Bárimiz jumyr basty adambyz ǵoı. Jaqsylyqqa qýanamyz, jamandyqqa qýaramyz. Árbir bolyp jatqan qubylysqa, ásirese óz halqymyzdyń, óz qoǵamymyzdyń arasynda bolyp jatqan jaǵdaılarǵa beı-jaı qaraýǵa bolmaıdy. «Oń» dep nemese «teris» dep aıtý – paryzymyz.
– Ondaı oılaryńyzdy, túrli oqıǵalarǵa kózqarasyńyzdy kórkem shyǵarmamen de, kınosenarıılerińizben de jetkizdińiz ǵoı. Al qara sózge kóshýińizge ne sebep? Bul ózekti oılardy berýdiń basqa jolyn, pýblısısıkany tańdaǵanyńyz ba?
– «Qońyr dápterge qonǵan oılar» pýblısısıka emes. Pýblısısıka degen – búgin bar, erteń joq nárse. Al mysaly, Abaıdyń «Qara sózderin» pýblısısıka deýge bola ma?
– «Qara sózder» fılosofıalyq turǵydaǵy oı-tolǵamdar ǵoı...
– Mine, biz de sol abyzdyń dástúrin ary qaraı jalǵastyrýǵa tyrystyq. Eger Abaı atamyz búgin tiri bolsa aıtýy múmkin nárselerdi, «bolmasań da uqsap baq» dep, sol pálsapalyq rýhta jazýdamyz.
– Siz kezinde roman da, kınosenarııler de jazdyńyz, túrli ótkir taqyryptarǵa bardyńyz. Qazir oǵan ne kedergi?
– Ádebı proses degen – ózi birtúrli qyzyq rýhanı qubylys. Menińshe, ol adamǵa joǵarydan, ıaǵnı Jaratýshydan keletin buıryq sıaqty. Ol kelgen kezde jazbaýǵa bolmaıdy. Jazbasań rýhanı dúnıeń jazym bolatyndaı jaǵdaıda júresiń. Sondyqtan meıli ól, tiril, jazasyń. 80 jyldary «Aq boz úı», odan keıin «Minájat», sosyn «Jalǵan dúnıe» degen 3 roman jazdyq. Onyń bári sol «Aq boz úı» degen kitapqa toptastyryldy. 2000 jyly trılogıa aıaqtaldy. Sodan keıin, jańa aıtqanymdaı, prozany ary qaraı jalǵastyrýǵa joǵarydan buıryq kelmedi. Sosyn biz senarıler jazýmen aınalysyp kettik. Qazir men 11 kınosenarııdiń avtorymyn. Al úlken shyǵarmany jazbaýǵa bolmaıtyn, jazbasań tiri júre almaıtyn jaǵdaıǵa jetkende ǵana jazý kerek dep oılaımyn. Ondaı jaǵdaı bolǵan joq. Sol sebepti jaza almaı qaldyq.
– Sol 3 romanyńyzdy kezinde Zeınolla Qabdolov sizdiń batyldyǵyńyzdan, tipti batyrlyǵyńyzdan týǵan shyǵarmalar retinde baǵalaǵan eken. Shynymen de asharshylyq taqyrybyna jazylǵan kórkem týyndy izdesek aldymyzdan, negizinen, osy romandar shyǵady. Ózektiligi óz aldyna, tarıhymyzdyń osyndaı aqtańdaq tusyna qalam tartýǵa, ózińiz aıtpaqshy, áldebir tylsym jaǵdaı, erekshe túısik sebepker boldy ma?
– Birinshiden, biz asharshylyqty bastan keship, Qazaqstannan qashqan aýylda ómirge kelgen balamyz. Bizdiń aýyl Qaraqalpaqstanǵa ótip, soǵys jyldaryna deıin sol jaqta boldy, kıiz úımen júrip, kóshpeli tirlik keshti. Men 4-5 jasqa kelgende bizdiń ákelerimiz, túgel bir aýyl Túrkimenstanǵa baryp, Aýǵanstanmen shekarasynda mal baǵyp otyrdy. Asharshylyq týraly áńgimeni biz sol kezde estı bastadyq, úlken kisiler arqyly ol qulaǵymyzǵa kóp sińdi. 1961 jyly Qazaqstanǵa kóship kelip, Almatynyń №12 mektebinde oqyp júrgen kezimde tarıh oqýlyǵynda «30 jyldary asharshylyq boldy» degen sóz bolǵan joq. Oǵan tań qalyp, «sonda ótirik aıtqan kim: tarıh pa álde bizdiń aýyldyń úlkenderi me?» dep zertteýge kiristik. Sodan 30-jyldardyń baspasózin qarasaq, ol jerde de ótirik nárseler kóp. Kileń «besjyldyqtyń balǵasy», «jasasyn, partıa» degen áńgimeler.
Biraq biz resmı baspasózge, resmı oqýlyqtarǵa senbedik. Osy oqıǵany zertteý úshin kezinde ózimizdiń aýyl kóshken Aqtóbeniń Baıǵanın aýdanyna baryp, asharshylyqty kórgen úlken kisilerdi sóılettik. Kóshken jurttyń izimen Ústirt arqyly júrip ótip, Qaraqalpaqstanǵa, odan ári Túrkimenstanǵa baryp, kóziqaraqty adamdardyń áńgimesin tyńdadyq. Sóıtip, bizde 30-jyldardyń aqıqaty týraly pikir qalyptasty jáne mundaı qasiretti jasyryp qalýǵa bolmaıtyn boldy. Ol kezde ony shyǵarmaq turmaq, «asharshylyq» degen bir aýyz sóz aıtsań basyń bálege qalatyn. Biraq soǵan qaramastan jazdyq.
Meniń asharshylyq týraly roman jazyp jatqanymdy bilgen Zeınolla Qabdolov: «Aınalaıyn-aı, bosqa aramter bolasyń-aý, qazirgi zamanda bul qıyn taqyryp qoı», – dedi. Aıtsa-aıqandaı, ol kisiniń aıtqany keldi. Taqyrybyn aıtqan kezimde baspalar tipti oqymaı-aq, kórmeı-aq, at-tonyn ala qashty. Sóıtip, ol shyǵarma 4-5 jyl jatyp qaldy. «Endi jaǵdaı ne bolady?» dep júrip, kınosenarııler jazýmen aınalysyp kettim. «Jyrtyq úıdiń Qudaıy bar» degendeı, áıteýir Qudaı Taǵala oń kózimen qarap, 1989 jyly komýnıstik senzýra kúıredi ǵoı. Sol kezden bastap romannyń taraýlary jaryqqa shyǵa bastady. Kóp uzamaı Keńes Odaǵynyń ózi de qulady. Áıtpegende, «Odaqty qalpyna keltiremiz» degen GKCHP bılikti qolǵa alǵan bolsa, bizdi de sol Maǵjandardyń sońynan Sibirge aıdaǵan bolar ma edi dep oılaımyn.
– Iá, ózińiz aıtqandaı, ol kezde ótirik kóp boldy, shyndyq búrkemelendi. Biraq aıtpaýǵa, jazbaýǵa bolmaıtyn jaıttar búgin de jetip artylady ǵoı. Biraq olar kóp jaǵdaıda qalamger qaýymnyń nazarynan tys qalyp jatqan sıaqty. Nege olaı?
– Ony men ózim de túsinbeımin. Óz basym proza jazýdy toqtatqanyma 23 jyl bolypty. Jazǵym keledi. Biraq jańaǵydaı, adamnyń jan dúnıesin baýrap alatyn nárse kóńilimizge uıalamaı tur. Qoǵamdaǵy túrli qubylystardy, jaǵdaılardy men nazardan tys qaldyryp otyrǵan joqpyn. Olarǵa qatysty ashyq pikirim, ózimdi tolǵantqan jaıttar «Qońyr dápterge» jazylyp jatyr.
– «Aqyn bolý shart emes, azamat bolý – paryzyń» degendeı, zamanaýı qubylystarǵa pálsapalyq tujyrymdarmen bolsa da ún qosýdy azamattyq paryz sanadyńyz ǵoı, solaı ma?
– Árıne. Shynyn aıtqanda, búgingi qoǵamnyń keleńsizdikteri jetip artylady. Qalam ustaǵan qaýymnyń ony aıtpaı, únsiz otyrýyna bolmaıdy. Jappaı kúrespesek biz aıaqqa turyp ketetindeı el bolmaımyz. Búgingi tańda qyz balalarǵa, áıelderge jasalatyn zorlyq-zombylyq kóbeıip ketti. Sol qaıdan shyqty? Mysaly, «Qońyr dápterde» men osyǵan qatysty oı tolǵadym. Sonda «Keıbir nárselerge uıalǵanda uıatymyz tabyttan aýyr boldy, ólimnen kúshti boldy» degen jazba bar.
– Al endi sizdińshe, osyndaı uıatty jaǵdaılardyń, adam qolymen jasalatyn qıanattyń, qatygezdiktiń túp-tórkini nede? Nege osyndaı jaǵdaılar qoǵamdy jaılap bara jatyr?
– Shyndyǵyna kelgende, biz Qudaıdy kústanalaǵan keshegi ateısik qoǵamnan shyqtyq. 70 jyl boıy bizdi qubylamyzdan jańyltyp, qyzyl kósemge tabyndyrtty. Qazaq qaýymynda sondaı ata-anadan týǵan dinsiz, qudaısyz, ımansyz urpaq balalap, ósti. Olardyń dastarhanynda 70 jyl boıy duǵa oqylmady, araq qojaıyndyq etti. Minekı, sondaı shańyraqta ósken ıttiń balasyn İbilis jetelep apardy da, óz balasyna qatysty aıtýǵa aýyz barmaıtyn aıýandyqtar jasatty. Kúndelikti aqparat quraldarynan osyndaı sumdyqtardy estý bizge ólimnen de aýyr.
– Endi qalaı kúresemiz? Ne isteý kerek mundaıda?
– Ata-babalarymyz akademıa bitirmese de, myńdaǵan jyl boıy óziniń qarapaıym qońyr shańyraǵynda tirshilik etip-aq, mundaı sumdyqty bastan keshpegen. Óz balasyna ózi qıanat jasaǵan áke degen arǵy-bergi qazaq tarıhynda bolmaǵan. Biz búgin sol «áke» degen asqar taýdaı uǵymdy aıaqqa bastyq. Al endi munymen kúresýdiń joly – ata-baba saltyna oralýymyz kerek. Qazaq shańyraǵynda İbilis saltanat qurmaýy kerek. Búgingideı óz áıelin ózi óltiretin, óz balasyn ózi zorlaıtyn azǵyndar sol Qudaısyz, ımansyz shańyraqtardan shyǵyp jatyr. Sondyqtan araqsyz, ımanymen ómir súrgen qazaqtyń dástúrli otbasy ınstıtýtyna oralýymyz kerek, sony nasıhattaýymyz kerek.
– Sonda qoǵamdaǵy kúlli keleńsizdikterdiń bir sebebi – ımansyzdyqtan, dinsizdikten deısiz ǵoı?..
– Árıne. Imansyzdyq – eki dúnıede daýasy joq, eshqashan em-domy tabylmaıtyn indet. Oǵan urynǵan qaýym sózsiz baqytsyzdyqqa ushyraıdy. Imansyz qoǵam mindetti túrde quryp tynady.
– Sońǵy ýaqytta baıqap júrgenimizdeı, halyqtyń, ásirese jastardyń dinge, ımandylyqqa betburysy jaman emes. Biraq jón kórsetedi degen keıbir din ókilderiniń ózi keıbir jaǵdaılarda durysty «burys» dep jurtty shatastyryp, teris pikir týdyryp júr emes pe?
– Din degen nárse bir moldanyń nemese bir ımamnyń jekemenshigi emes. Qazaq «moldanyń aıtqanyn iste, istegenin isteme» dep beker aıtpaǵan. Durys aıtqan halqymyz. Negizi, dástúrli dinimiz myńdaǵan jyldar boıy halqymyzdy jańaǵyndaı masqaradan, uıatty isterden saqtap keldi. Basqasyn bylaı qoıǵanda, qazaq otbasynda tipti ajyrasý degen bolmaıtyn.
– Dástúrli dinimiz degende, siz neni meńzeısiz? Onyń sharttary, talaptary qandaı?
– Men bul jerde sonaý XI ǵasyrda Qul Qoja Ahmet Iassaýı dalamyzǵa taratqan dindi aıtyp otyrmyn. Iassaýı taratqan sopylyq tarıqattyń arqasynda biz ıslam dinin árbir shańyraqqa engizdik. Sol din qazaqtyń otbasylyq dástúrli saltyna aınaldy. Al dástúrli saltty dástúrli dinnen aıyryp alý múmkin emes. Qazirgi dinnen ajyraǵan jastar sondyqtan da bárinen ajyraıdy. Olar otbasyn qalaı qurýdy, ony qalaı ustap turýdy bilmeıdi. Sol sebepti, búgingi tańda kóterilgen árbir 100 otbasynyń 40 paıyzy qulap jatyr. Biz ananyń, ákeniń, balanyń rolin bilmeımiz. Sheteldik kınolardan kórgen nárselerge elikteımiz de, óz shańyraǵymyzdy ózimiz ortasyna túsiremiz. Al qazaqtyń otbasylyq ınstıtýty, ol – bizdiń kóptegen elderdiń qoly jetpegen baılyǵymyz.
– Áńgimeńizge rahmet!