Otandyq sút óndirisine memlekettik qoldaý kerek.
Azyq-túlik dúkenine barǵanda, sút ónimderi turatyn bólimge soqpaı ketpeımiz. Qaz-qatar tizilgen aǵarǵandardyń ishinen tańdaý jasaý da ońaı emes. Biriniń qoraby ádemi, ekinshisiniń jarnamasy jaqsy, úshinshisi shyǵarylǵan merzimimen menmundalaıdy. «Sterıldengen, pasterlengen, últrapasterlengen» degen túrleri jáne bar.
Qazirgi tańda elimizde sút jáne sút ónimderine degen tapshylyq joq. Tábetińiz tartsa, aıran men qaımaqtyń, súzbe men irimshiktiń túr-túrin satyp alýǵa múmkindik mol. Biraq olardyń barlyǵy tabıǵı sútten nemese tabıǵı sút negizinde daıyndalǵan sút ónimderinen jasalǵan deı alasyz ba? Joq, árıne. Óıtkeni, satylymdaǵy sútterdiń basym kópshiligi shetelderden keledi. Mine, sol dúken sórelerinde aılap, jyldap tura beretin qoraptaǵy sútterdi biz satyp alyp júrmiz. Tańdaý óz erkińizde ǵoı. Desek te, zaýyttan shyqqan sol aǵarǵandardyń adam aǵzasyna zıandylyǵy týraly da az aıtylyp júrgen joq. Máselen, tabıǵı sút asyp ketse 3-4 kún ǵana saqtalady. Odan keıin ol ashyp ketedi. Al dúkenderdegi qorapta turǵan sút belgili bir temperatýrada 6 aıǵa deıin saqtalady. Sonda olardyń munsha ýaqyt saqtalýynyń syry nede? Mamandardyń aıtýynsha, birneshe aılar boıy búlinbeıtin tetrapaketterdegi sútti saqtaý úshin óndirýshiler súttiń bir tonnasyna hımıalyq kúshti kalıı sorbatynyń úsh gramyn qosady-mys. Odan keıin sútti tabıǵı qalpyna keltirý úshin aromatızatorlar, qoıýlatqyshtar, boıaýlar da qosylady. Osyndaı túrli qospalardan soń qoraptaǵy sútterdi muzdatqysh kameralardy qoldanbaı-aq bir jyl boıy saqtaýǵa bolady. Demek, tetrapakette kóp saqtalǵan súttiń adam aǵzasyna qaýipti azyqqa aınalyp ketý qaýpi zor. Olardyń baǵasy da arzan emes. Máselen, maılylyǵy 3,2% quraıtyn 1 lıtr súttiń baǵasy bizdiń keńseniń janyndaǵy dúkende 765 teńge turady. Qaltasy qalyńdarǵa bul baǵa asa mańyzdy emes bolar, biraq, aılyǵyn shaılyǵyna áreń jetkizetin jandar úshin qymbat. Sol sebepti olar qurǵaq sútti alýǵa májbúr.
Qazir adamnyń qoly qımyldasa qunyn suraıtyn zaman boldy. Áıtpese, buryn aýylda aǵarǵan degen satylmaıtyn. Úıde sút bolmaı qalsa, qolymyzǵa keseni ustaı salyp, kórshimizden ákelip shaı ishe beretinbiz. Sebebi, ol kezde barlyq úı sıyr ustaıtyn. Tańerteń analarymyz sıyryn saýyp, sútin pisirip baryp jumysyna ketetin. Bala-shaǵasy aıran, sútti qanyp iship, qurt-maıymen dastarqanyn jaınatyp otyratyn zaman ótkeli sol aǵarǵandy aýyldaǵylar da satyp ishetin bolǵan.
Qurǵaq sútke qumartpańyz
Derekterge súıensek, elimizdiń qurǵaq sút boıynsha ımportqa táýeldiligi 97%-dy quraıdy eken. Bizdiń el qazir Reseı men Belorýssıadan shıki sútti sısternalarmen, qurǵaq sútti konteınerlermen tasyp jatyr. Tetrapakettegi sútterdiń barlyǵynda osy qurǵaq sútter paıdalanylady. Al biz qurǵaq sútti shaıǵa, túrli pisirilimderge, tipti keıbirimiz balalarymyzdyń botqasyna qosyp beremiz. Bir áttegen-aıy, bizdiń sút óndirýshiler ony qoraptyń syrtyna jazýdy quptamaıdy. Óıtkeni, qoraptyń syrtynan qurǵaq súti bar ekenin oqysa, tutynýshy almaýy múmkin. Tabys kózin osyndaı zańǵa qaıshy áreketter arqyly tapqysy keletin keıbir sút zaýyttary jergilikti sıyrlardyń sútin paıdalanýdan bas tartady. Kesiri óz fermerlerimizge tıip jatyr. Osylaısha otandyq ónim suranystan qaǵylyp, qajetsiz bolyp qalýda.
Jalpy, ǵalymdardyń pikirinshe, qurǵaq sútti paıdalaný ınsýlt, ınfarkt, onkologıalyq syrqattarǵa shaldyqtyrady. Sebebi, onyń quramynda adam aǵzasyna zıandy qospalar bar. Máselen, reseılikter dúkende satylatyn sút ónimderiniń arasynan aǵzaǵa qaterli ýly zattar, atap aıtqanda, melamın dep atalatyn untaq bar ekenin saraptama arqyly tapqan. Kózge aq untaq túrinde shalynatyn osy melamın degenińiz, ol kádimgi plasmassa jasaıtyn untaqtyń ózi eken. Bul sútke qosylǵanda onyń kólemi ulǵaıady, dámi azdap ózgergeni bolmasa, taza sút sıaqty áser beretin kórinedi. Endeshe, denim saý bolsyn deseńiz, qurǵaq sútke qumartpańyz.
Importqa táýeldilik
eńsemizdi basady
Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń ishki naryqtaǵy sút óndirisin otandyq kásiporyn ónimderine toltyramyz degen ýádesi áli de sóz júzinde ǵana qalyp otyr. Nege deseńiz, qazir dúkenderimizde Reseı, Belarýs, Qyrǵyzstan elderiniń ónimderi oryn bermeı tur. Tóskeıinde tórt túlik malyn tóldetken, Keńes dáýirinde et pen súttiń otany bolǵan qazaq eli úshin bul jaqsy kórsetkish emes. Áıtpese, Qazaqstanda osy salada jyldyq qýaty 2,7 mln tonna sútti óńdeýge qaýqary bar 180 kásiporyn jumys isteıdi. Byltyr elimizde 2,1 mln tonna sút óńdelgen, bul 2022 jylmen salystyrǵanda, 13,6%-ǵa artyq. Jalpy somasy 584,8 mıllıard teńge bolatyn otandyq sút ónimderi óndirilip, ótkizilgen.
Máselen, bıylǵy 3 aıda 152,4 myń tonna óńdelgen sút ónimi shyǵarylypty. Sonyń ishinde 19,4 myń tonna irimshik pen sary maı óndirildi. Demek, bizde sút fermasy da bar, sút te jetedi. Biraq sonda da atalmysh sala otandyq naryqtyń kórkin qyzdyra almaı keledi. Sarapshy mamandar munyń sebebin elimizdegi sút óndirisi memlekettik qoldaý men sýbsıdıa esebinen ǵana kún kórip otyr degendi aıtady. Sút sharýashylyǵy birden qarqyn alyp, tabys beretin kásip kózi emes. Olar tabys tabý úshin ýaqyt kerek ári óndiris kólemi de aýqymdy bolýy kerek dep esepteıtinder de bar. Al jaýapty mınıstrlik pen sarapshylary otandyq agro sektordaǵy sút, et, azyq óndirisinde syrtqa jaltaqtamaýy úshin úlken qarjy kerek degendi alǵa tartady.
Eger syrttan keletin arzan ónim túrlerine baqylaý qoıylmasa, bolashaqta otandyq sút óndirisiniń jumysyn aqsatyp alýymyz múmkin dep sala mamandary da dabyl qaǵýda. Májilis depýtaty Aıdarbek Hodjanazarovtyń pikiri de osyǵan saıady. Onyń aıtýynsha, kórshilerdiń ónimin satyp alý otandyq kásiporyndardyń damýyn turalatady.
– Tek bir ǵana seriktestiktiń sút zaýyty aıyna 190 tonna qurǵaq sút tasyp jatyr. Odan 1,5 myń tonna qalpyna keltirilgen sút alýǵa bolady. Olardy qoldaý arqyly biz birqatar otandyq kásiporyndy bankrot qyldyq jáne kórshi memleketti qarjylandyryp otyrmyz, – deıdi ol.
Ulttyq statısıka búrosynyń dereginshe, 2024 jyldyń birinshi jartysynda elde 2 mln 36,5 myń tonna sıyr súti saýylǵan. Byltyrǵy uqsas kezeńde bul kórsetkish 1 mln 973,6 myń tonnany quraǵan. Iaǵnı ósim múldem mardymsyz. Jalpy alǵanda, qazaqstandyq aýyl sharýashylyǵy keri ketip barady. Resmı statısıka boıynsha mal sharýashylyǵynyń jalpy óniminiń naqty kólem ındeksi 2023 jylǵy qyrkúıektegi 103,4% ósimnen 2024 jylǵy maýsymda 101,7 paıyzǵa deıin tómendep ketken.
Aýyl sharýashylyǵy mınıstri Aıdarbek Saparovtyń aıtýynsha, syrttan keletin shıki jáne qurǵaq sút ımportynyń alapat aýqym alǵany sonsha, olar endi Qazaqstannyń tól sút ónerkásibiniń damýyna kedergi bolýda. Sondyqtan búdjet qarajatyna reseılik, qytaılyq bıznestiń damýyna úles qosýdy toqtatyp, tek otandyq óndirýshilerdi ǵana qoldaý úshin ASHM ımporttyq shıkizattan sút jasaıtyn zaýyttardy sýbsıdıalaýdan bas tartpaq.
Sút óndirý kólemi ulǵaıady
aqynda 4-5 shilde kúnderi Astana mańynda sút sharýashylyǵy jáne qaıta óńdeý jónindegi úshinshi halyqaralyq «PRO Sút» forýmy ótti. 500-den astam sút óndirýshiler men óńdeýshilerdi, 12 eldiń sarapshylaryn jınaǵan eki kúndik is-sharada qatysýshylar tek Qazaqstanda ǵana emes, odan tys jerlerde de sút salasyn damytý keleshekterin talqylady.
Forým barysynda sóz alǵan Aýyl sharýashylyǵy mınıstri Aıdarbek Saparov aldaǵy úsh jylda Qazaqstanda sút óndirý kólemi eki esege ulǵaıatynyn aıtty. Mınıstrliktiń málimetinshe, sońǵy úsh jylda sút-taýar fermalarynda sút óndirisi 20%-ǵa artyp, 600 myń tonnadan asqan.
Jalpy, ótken jyly sút zaýyttary 2,1 mln tonna sút óńdegen. Búginde kásiporyndardy sapaly shıkizatpen qamtamasyz etý úshin 2023 jyly 65 zamanaýı sút-taýar fermasyn salýǵa jyldyq 2,5%-ben jeńildikti nesıeleý baǵdarlamasy bastaldy. Bul maqsattarǵa 100 mlrd teńge baǵyttalyp otyr. Mınıstr sondaı-aq, súttiń ózindik qunyn tómendetý boıynsha qabyldanyp jatqan sharalar týraly da baıandap, jemshóptiń quny óńdeýge arnalǵan shıkizat qunynyń 70%-yna deıin ekenin atap ótti. Olardyń qunyn arzandatý maqsatynda ASHM ónimdilikti arttyrý, daqyldardy ártaraptandyrý jáne sýarýdy damytý boıynsha jumys júrgizýde.
Almatyda sút baǵasy qansha?
Qansha aıtsaq ta qazaqstandyqtardyń basym kópshiligi otandyq óndirýshilerdiń sút ónimin satyp alýdy jón sanaıdy. Qarapaıym qazaqy aýyldarda ımporttalǵan sútke qumarlary az, kerisinshe qoldyń sútin ishetinder kóp. Al qalalyqtar osy qoraptaǵy aǵarǵandarǵa úırengen. Qazir Almaty dúkenderindegi pasterlengen súttiń baǵasy 300–800 teńge aralyǵynda. Máselen, «Petropavl» markaly 3,2 %, syıymdylyǵy 0,9 lıtr sútti sýpermarketten 479 teńgege alýǵa bolady. «Aınalaıyn» markaly 3,2%, syıymdylyǵy 1 lıtr sút 765 teńge, «Moe» súti – 669 teńge bolsa, dál osyndaı kórsetkishterge ıe «Adal» markasynyń súti 789 teńge turady.
Iá, elimizde sút óndirisiniń damýyn tejep turǵan faktorlar az emes eken. Shıkizattyń jetkiliksizdigi men onyń baǵasy, syrttan keletin shıki sút pen qurǵaq súttiń kólemi, sapaly sút óndirý úshin maldyń jem-shóbine ketetin shyǵyn... Osynyń barlyǵy otandyq ónimniń qanat jaıýyna kedergi bolyp tur. Endeshe, másele malda ǵana emes, ony kútip-baptaýǵa ketetin qarajatqa da baılanysty... Qysqasha aıtqanda, otandyq sút óndirisine memlekettiń qoldaýy qajet.
Almasbek SADYRBAEV, sarapshy:
Bar fermalardy saqtap qalý kerek
Sút ındýstrıasy bizdiń elde óz deńgeıinde damyp otyrǵan joq. Indýstrıa bolý úshin onyń birneshe faktorlary bolýy kerek. Birinshisi – genetıka, ol asyldandyrý, uryqtandyrý. Bizde bul baǵytta jumystar júrgizilmeıdi. Odan keıingi kemshilik – veterınarıa. Shetelden qymbat baǵamen ákelingen maldardyń bizge jersinip, beıimdelip, ómir súrip ketýi qıyn. Esińizde bolsa, osydan biraz jyl buryn mınıstr Asylbek Mamytbekovtiń tusynda qatelespesem, myńǵa jýyq asyl tuqymdy iri qaranyń boıynan shmalenberg derti tabylyp, qyrylyp qaldy emes pe?! Al sol aýrýdy anyqtaıtyn bizde laboratorıalar joq. Bul da veterınarıa máselesi. Kelesi faktor – jem-shóp. Bul túıindi sheshý úshin aldymen ýtılalym máselesin sheshýimiz kerek. Sharýalarda tehnıka qoljetimdi bolýy qajet.
Bul – bir. Ekinshi, sýarmaly jerler bolýy kerek. Ol úshin sýdy únemdeıtin tehnologıalar, tamshylatyp sýarý ádisi engizilýi tıis. Bul da bizde jolǵa qoıylmaǵan. Meniń oıymsha, osyndaı kóp joqtardyń ishinde otyryp, Qazaqstanda sút bıznesin damytý múmkin emes. Al Reseı men Belorýssıada kerisinshe, olarda naqty jeriniń qunarlylyǵymen, sýynyń moldyǵymen sút óndirisin damytý mádenıeti qalyptasqan. Odan keıin olarda memlekettik qoldaý bar. Jańaǵy bizde joq degenniń barlyǵy túgel.
Máselen, Reseıde 1 lıtr sút 70–80 teńge turady. Al bizde 1 lıtr sút 200 teńgeden 250 teńgege saýdalanady. Endi ózińiz aıtyńyzshy, osyndaı aıyrmashylyqpen ashyq naryqta qazaqtyń sút fermalary orystyń sút fermalaryna qarsy tura ala ma? Meniń oıymsha, tura almaıdy. Bul naryqtyń zańyna qaıshy. Qazir Úkimet tarapynan birtalaı qarajatty sút óndirisine bólip jatyr. Biraq ol tıimsiz. Meniń oıymsha, ol qarajatty ózimizdiń dástúrli mal sharýashylyǵynyń basqa salalaryna burǵan durys.
Biz qazir Reseıdiń soǵys jaǵdaıyndaǵy ahýalynan zardap shegip otyrmyz. Sebebi, bir ekonomıkalyq aýmaqta ornalasqanbyz. Olar ónimderin syrtqa shyǵara almaǵan soń barlyǵyn bizge satyp jatyr. Qazir Reseıdiń sút óndirisi Qazaqstannyń búkil sút ındýstrıasyn jaýlap alǵan. Dúkenge kirseńiz sórelerde turǵan sútterdiń 70–80%-y Reseıdiń sútteri arzan baǵada saýdalanyp jatyr. Óz ónimderimiz ótpeı tur. Áıtpese, biz sút ónimderiniń 40%-yn qamtyp otyrmyz.
Qaıtalap aıtaıyn, biz Reseı men Belorýssıamen sút bıznesi boıynsha básekeles bola almaımyz. Qazir bizdegi kishigirim sút fermalarynyń kóbisiniń ekonomıkalyq jaǵdaıy qıyn. Nesıelerin tóleı almaı jabylyp jatqandary qanshama? Keshe ǵana Oraldan keldim. Sondaǵy bizdiń «Shopan ata» qaýymdastyǵynyń múshesi de sút bıznesi tıimsiz bolǵan soń kásibin toqtatty. Sondyqtan elimizdegi sút fermalaryn bir-birine qosýdyń qajeti joq. Kerisinshe, sol bar fermalardy saqtap qalý kerek.