Osy aptada Iran Shanhaı yntymaqtastyq uıymyna resmı múshe bolǵaly otyr. Bul Qazaqstandy qamtyǵan atalmysh uıymnyń aýqymy barǵan saıyn keńı túskenin kórsetedi. Endi bir jaǵynan Iran Islam Respýblıkasynyń belsendi dıplomatıalyq júristeriniń jańa nátıjesi retinde de baǵalanady. Munyń ózi tıisinshe keıbir dástúrli suraqtardy qaıta ózektendire tússe, oǵan qosa jańa máselelerdi de ortaǵa salady. Aıtalyq, tejeýge ushyraǵan Irannyń aımaqqa jasaıtyn yqpaly qaıta kúsheıe me? Ne bolmasa, SHYU-nyń syr-sıpaty qaı baǵytqa ketip barady? Mine, bular Irannyń Orta Azıaǵa tarıhı yqpaldastyǵyn eskere otyryp, qaperge alatyn suraqtar.
Irannyń belsendiligi
Sońǵy ýaqytta Iran belsendi dıplomatıalyq júristerdi júrdi. Mysaly, Saýd Arabıasymen dıplomatıany qalpyna keltire bastady. Latyn Amerıkasyndaǵy eldermen saýda-ekonomıkalyq baılanystaryn kúsheıtti. Iadrolyq baǵdarlama boıynsha janamalaı bolsa da kelisim alańynda ilgerileýge qol jetkizdi. Endi mine, barǵan saıyn keńeıip kele jatqan SHYU-na da resmı múshe bolǵaly tur. Bunyń bárin Tehran (Tegeran) ne úshin jasap jatqany belgili, sanksıadan qaljyraǵan ekonomıkasyn ońdap, eldi dıplomatıalyq oqshaýlanýdan alyp shyqqysy keledi.
Jalpy jaǵynan qaraǵanda, Tehrannyń bul qulshynysy nátıjesiz emes. Aımaqtaǵy óziniń basty qarsylasy sanalatyn Saýd Arabıasymen ortada dıplomatıalyq súrleýge qaıta iz tústi. Buny Orta Shyǵystyń geosaıası atmosferasyn ózgertetin oqıǵa deýge de bolady. Eki musylman eliniń ortasyna Qytaıdyń araaǵaıyndyq etýi de kóńil bóletin túıin. Al taıaýda IIR prezıdenti men Syrtqy ister mınıstri Latyn Amerıkasyndaǵy birqatar elge saparlaı bardy. Onda da qur qaıtpady, munaı-gazdan tartyp, ózge de ónimderine jańa naryq, keń óris ashyp qaıtty.
«Shyǵysqa bet burý»
Irannyń qazirgi joǵary kóshbasshysy Alı Hameneı «Shyǵysqa betburý» saıasatyn ortaǵa qoıǵan. Bul batystyq qysym astynda Irannyń balamaly syrtqy saıasatynyń negizgi baǵyty qatarynda tanylǵan. SHYU-ǵa múshe bolý da osy saıasatqa oraı júzege asty. Bul qazirgi Tehran bıligi úshin meılinshe paıdaly bolary anyq. Sebebi, bul eldiń halyqaralyq bedelin arttyrýǵa óz septigin tıgizedi, tıisinshe dıplomatıalyq oqshaýlanýdan saqtap qalmaq. Sheteldik, ásirese, amerıkalyq sarapshylar osy jaǵyna kóbirek nazar aýdaryp jatqany beker emes. AQSH, Ulybrıtanıa qatarly elder uzaq ýaqyttan beri Irannyń aımaqtaǵy ambısıasyn bar múmkindigin sala otyryp tejegeni belgili. Saýd Arabıasyn jaqyn seriktes retinde tarta otyryp, Parsy shyǵanaǵynda, Taıaý Shyǵysta, tutas Orta Shyǵys aımaǵyndaǵy Irannyń yqpal kúshiniń keńeıýin tejep ustady. Bul «Shyǵanaq soǵysynan» keıingi aımaqtyń geosaıası bet-beınesin qalyptastyrǵan strategıalyq júris boldy.
Jasyrary joq, jahannyń qazirgi jaǵdaıy Iranǵa ózindik múmkindikterin berip, qysymdarmen birge shyǵar joldardy da kórsetkendeı boldy. Aıtalyq, Ýkraınadaǵy soǵys Irannyń mańyzy men ornyn qaıta eske saldy. Máskeý men Tehran qarym-qatynasynyń turaqty jalǵasymy Batys elderi úshin úlken kedergi bolatynyn eskertkendeı edi. Buǵan qosa, Qytaı men Batys elderi arasyndaǵy qaıshylyqtyń barǵan saıyn kúsheıýi de Iran úshin óz oraıyn usynyp jatqandaı. Nege deseńiz, Iran úshin batys baǵyttaǵy jol túbegeıli jabyq bolyp keldi. AQSH jáne onyń odaqtastary Irannyń aımaqtaǵy ambısıasyna únsiz qarap otyra almaıtyn bolsa, Iran da batystyq qundylyqty, erejelerdi qabyldaǵysy kelmedi. Asqynǵan qaıshylyq pen qarsylyq qatań sanksıalarǵa, dıplomatıalyq oqshaýlaýǵa alyp kelgen bolatyn. Derjavalar arasyndaǵy báseke, endigi jerde, Iranǵa belgili deńgeıde múddeles elderdi, qolaıly saıası úıekterdi qalyptastyrdy. Qazirgi tańda IIR bıligi bul toptardyń múmkindikterin óz múddesine ońdy paıdalanýǵa barynsha tyrysyp jatyr.
Aıta keteıik:
Shanhaı yntymaqtastyq uıymy bastaýyn 1996 jyly bas qosqan «Shanhaı bestiginen» (Qazaqstan, Qytaı, Reseı, Qyrǵyzstan jáne Tájikstan) alady. 2001 jyly Ózbekstandy qataryna qosyp, yntymaqtastyq uıym bolyp quryldy. Áýelde uıym Ortalyq Azıadaǵy lańkestik áreketterdiń, separatızm men ekstremızmniń máselelerin sheshýge baǵyttaldy. Keıin Ózbekstan múshelikten shyqty, alaıda uıym keńeıe berdi. 2017 jyly quramyna Úndistan men Pákistan qosylyp, ıadrolyq derjavalar jınalǵan uıymǵa aınalǵan edi.
SHYU betalysy
SHYU-ǵa múshe bolý Iranǵa tikeleı qandaı múmkindikter berýi múmkin? Eń aldymen, el ekonomıkasyna degen sanksıa zardabyn jeńildetýge kómek bolýy múmkin. Sebebi, sanksıadan ábden turalaǵan elge ekonomıkasyndaǵy Batystyń yqpalyn almastyratyn jańa elder kerek. Ondaı elder SHYU-da jetkilikti. Bul uıymnyń kómegimen Iran aımaqtyq derjavalarmen ekonomıkalyq qatynasyn durys jolǵa qoıǵysy keledi. Aıtalyq, Túrkıa men Saýd Arabıasy sekildi aımaqtyq derjavalar atalǵan uıymǵa kirýge kúsh salyp keledi. Buǵan qaraǵanda, Iran aldaǵy ýaqytta BRIKS elderiniń qataryna qosylýǵa da áreket etýi múmkin.
Degenmen, osyǵan deıin biz Shanhaı ytnymaqtastyq uıymy ishinde de kúrdeli problemalardyń bar ekenin aıtyp kelgen edik. Uıymnyń shamadan tys keńeıýiniń ózi – eń negizgi problema. Álem halqynyń jartysyna jýyǵyn qamtıtyn elder bir uıymda ózara tıimdi áreket ete ala ma? Buǵan áli jaýap joq. Onyń ústine, uıym músheleri ortasynda sheshim tappaǵan salmaqty qaıshylyqtar bar. Aıtalyq, jańa músheleri Úndistan men Pákistanda, Úndistan men Qytaı ortasynda degendeı. Uıymnyń basty qurýshylary ári «sheksiz dostyq» qarym-qatynasta turǵan Reseı men Qytaıdyń ózi bolashaqta Eýrazıa aımaǵy úshin básekelestik qarym-qatynasyna ótpesine kepildik joq. Mine, osyndaı uıymǵa taǵy bir sheshim tappaǵan Iran – Saýd Arabıasy qaıshylyǵymen birge kirýi máseleni tyń deńgeıge kótermek. Sonyń bári uıym deńgeıinde qanshalyqty oń sheshim tabady, mine, másele sonda jatqandaı.
Shyndap kelgende, osy uıym tóńireginde óte aýqymdy oıyndar júrip jatyr. Jaǵdaıdyń damý baǵytyna qaraǵanda, aldaǵy bolashaǵyn bylaı dep boljaýǵa bolady: Beıjiń men Máskeý Irannan keıin Saýd Arabıasyn, tipti Túrkıany uıymǵa qabyldaýǵa jasyl shyraq jaǵady. Onyń sebebi, bul qadam Reseı men Qytaıǵa AQSH jáne Eýropaǵa qarsy qýatyn nyǵaıta túsedi. AQSH-ta buǵan beı-jaı qaramasy anyq. Onsyz da Úndistan men Pákistannyń, tipti Irannyń uıymǵa kirýine selqostyq tanytýy úlken ókinish. Endigi jerde Saýd Arabıasy men Túrkıanyń uıymǵa múshe bolýyna ózindik tosqaýyldaryn, qarsy sharalaryn jasaýy múmkin.
Orta Azıa elderi men Irannyń ózara tereń yqpaldastyǵy myńjyldyqtarǵa jalǵasyp kelgen. Sońǵy dáýirde Iran Islam Respýblıkasy óziniń Batyspen bolǵan qaıshylyǵynan dıplomatıalyq oqshaýlanýǵa tústi. Uzaq merzimdik jáne pármendi sanksıalar áserinen el ekonomıkasy da serpindi damýǵa jete almady. Soǵan qaramastan, Tehran (Tegeran) Orta Taıaý Shyǵystaǵy óziniń yqpal kúshin barynsha saqtap keledi. Eger SHYU arqyly bul kedergilerdi aınalyp ótýge jol tapsa, aldaǵy bolashaqta Irannyń ózine shekaralas elder men aımaqqa yqpaly qarqyndy túrde artady. Elimizdiń jáne aımaqtyń bolashaǵy turǵysynan bul da kózqaraqty qoǵam ókilderiniń nazarynda bolýǵa tıis. Ári qazirden bastap tereńdete qazyp, zertteýge tıisti salmaqty másele.
Ekspertter ne deıid?
Qýanyshbek Qarı, shyǵystanýshy-sarapshy:
Irannyń qazirgi belsendiligin sanksıalardyń bosaý múmkindigimen túsindirýge bolady. Naqty málimet emes, biraq, sońǵy 3-4 apta ishinde Iran Batyspen mámilege kelgeni jaıynda aqparat tarap jatyr. Naqty aıtqanda, aýyzsha mámilege kelgen, sanksıany bosatý jaıynda. Qandaı talap-sharttar negizinde kelgeni qazirshe anyq emes.
Al, SHYU-ǵa múshe bolý – Irannyń áýelden beri kózdegen strategıasy. Aımaqtyq, halyqaralyq uıymdarǵa múshe bolý arqyly óz yqpaly men sózin ótkizý maqsatynda mundaı uıymdarǵa talpynady. Ásirese, Batysqa qarsy uıymdarǵa múshe bolý Irannyń negizgi strategıasy men saıasatyna sáıkesedi. SHYU ishinde BUU Qaýipsizdik keńesine turaqty múshe ári Batysqa qarsy eki el – Qytaı men Reseı tur. Iran mundaı uıymǵa múshe bolýǵa ábden múddeli.
Buǵan qosa Irannyń ambısıasy óte zor. Sondaı zor maqsattarynyń biri – BUU Qaýipsizdik keńesine ıslam elderi atynan turaqty múshe bolý. Árıne, bul halyqaralyq turǵyda qanshalyqty jón ne jón emes, ıa bolmasa, qanshalyqty júzege asady, aspaıdy – ol basqa áńgime. Mine osydan qaraǵanda SHYU-ǵa múshe bolý arqyly Iran óziniń ambısıasyn júzege asyrǵysy keledi. Uıymdaǵy elderden alyp qaraǵanda, Reseı men Qytaıdan basqasy ekonomıkasy men basqa potensıaly jaǵynan Irannan tómen elder. Ózinen bıik, qýatty eldermen dárejeles bolýǵa umtylǵandyqtan olardyń ambısıasy da joǵary. Bir sózben aıtqanda, uıymnyń ózi Batysqa qarsy bolǵandyqtan Tehran oǵan qýana-qýana múshe bolady.
Iranmen qatynas birzdiń aımaqqa oń turǵyda áser etedi dep oılaımyn. Eki jaqtan da udaıy aıtylyp keledi, Qazaqstan-Iran ortasynda jyldyq taýar aınalymyz 3 mlrd dollarǵa jetkizý degendi. Biraq, 1-2 mlrd kólemine jetip, keıin qaıta qulap ketip jatqan kezderi boldy. Tipti, qatelespesem, 2019 jyly 280 mln dollarǵa deıin túsip ketti. Oǵan endi pandemıa sekildi eki eldiń yrqynan tys qubylystar áser etti. Árıne, sanksıa áseri de bar.
Iran endi Orta Azıany jańa táýelsizdik alǵan, óziniń yqpalyndaǵy elder retinde qaraıdy. Ásirelep aıtsaq «balasynady». Sonyń ózinde ekijaqty tıimdi qarym-qatynasqa barýǵa múddeli. Aımaq elderi ashyq teńizben shektespeıtin bolǵandyqtan, aımaqqa kiretin taýarlardy jetkizýde logıstıkalyq turǵydan paıda tapqysy keledi degendeı. Jaqynda Ózbekstan prezıdenti de saparlap qaıtty, onda da saýda aınalymyn 3 mlrd dollarǵa jetkizý maqsattary ortaǵa qoıyldy.
Menińshe, Ózbekstan-Iran qatynasy nazar aýdartatyn sekildi. Eki el qatynasy Ózbekstanǵa ekinshi prezıdent kelgennen keıin jańa baǵytta damydy. Ózbek jurty da aımaqta yqpaldy el retinde sanalady ǵoı, qalaı bolǵanda da. Mırzıeevtyń Tehran saparynan baıqaǵanymyzdaı, byltyrǵy Qazaqstan prezıdentiniń saparyna qaraǵanda aıryqsha aksent berilgendeı boldy. Qol qoıǵan qujattary da mańyzdy salalarda eki eldi jaqyndastyrýǵa baǵyttalǵany baıqaldy. Bul Irannyń Ózbekstanmen qatynasy bizben salystyrǵanda qarqyndy damıtyndaı áser qaldyrdy. Mysaly, biz saýda kólemindegi 3 mlrd dollardy 15-20 jyldan beri aıtyp kele jatsaq, Ózbekstan prezıdentiniń bir saparynyń ózinde osy meje qoıylyp otyr. Mádenı jaqyndyq ta eki eldi jaqyndastyrýǵa áser etip jatyr.
Qazaqstanmen de keıbir mádenı ortaqtyqtary bar, degenmende, aımqata Iranmen mádenıeti jaqyn el ózbekter men tájikter. Tájikstan eń jaqyn el sanalsa da Iranmen keıde tatý, keıde qatý bop keledi. Onyń saıası máni de bar degendeı.
Nurat İlıas, ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ Shyǵystaný fakúltetiniń aǵa oqytýshysy:
Iran SHYU-na múshe bolǵanymen, bul sanksıadan qashyp qutylady degen sóz emes. Sanksıa Batys elderi tarabynan salyndy, joǵary tehnologıalarǵa qol jetkizý Iran úshin áli de qıyn. Endi, Reseı, Qytaımen uıym arqyly tipti jaqyndaıtyny belgili.
Ekinshi jaǵynan, SHYU bir máseleni sheshetin uıym deý qıyn. Onda tek iri memleketter – Reseı, Qytaı sekildi AQSH-qa qarsy áreket etkisi keledi. Tek, máseleni otyryp keńesetin uıym ispetti. Eshkim ózine qandaı da bir mindet almaıdy. Ol alǵash «Shanhaı bestigi» bolyp qurylǵan kezde de Keńes odaǵynan derbestik alyp shyqqan Orta Azıadaǵy úsh memleketpen shekarany bekitý maqsatynda iske qosylǵan. Iaǵnı, qazaq, qyrǵyz, tájikpen. Al, keıin Úndistan men Pákistan qosyldy. Onda da Qytaı uıymdaǵy óz sózin ótkizý úshin Pákistandy sartsa, Reseı Úndistandy uıymǵa tartty degendeı. Biraq, qazir bul ekeýi de (Úndistan men Pákistan, E.B) Amerıkamen jaqsy.
Iranǵa kelsek, ony Batys elderi úshin Qytaı men Reseı de tartyp otyr. Jeme-jemge kelgende Iran kimniń sózin sóıleıtini anyq emes. Kóbinde, ekeýine teń mámile tanytyp kelgen. Qytaımen saýda qatynasy jaqsy, Reseımen basqa jaǵy tereń baılanysqan degendeı. Bunyń bári ne úshin degen uıym ishinde qandaı da bir máselege daýys bergen kezde buǵan deıin kóbisi Reseı jaǵynda boldy. Qazaqstan, Tájikstan, Qyrǵyzstan, tipti Úndistan da kóbinese Reseı jaǵyna shyqsa, Pákistan kóbinshe Qytaı jaǵyna shyǵyp jatatyn. Qazir, Úndistan bolsa ózi de bir oıynshy bolýǵa tyrysady.
Baıqasańyz,
Uıym ishinde endi Qazaqstanǵa Irannyń kelýi-ketýi úlken bir áser etpeıdi. Bul bir ekonomıkalyq ta odaq emes. Kerisinshe, Iran Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaqqa kirse bizge tıimdi bolar edi. Biz sol Irannyń ózimen syrtqa shyǵatyn saýda jolyn jasaı almaı otyrmyz ǵoı. Eger bul júzege assa kóptegen ónimderimiz Reseı emes, Iran arqyly shyǵatyn edi. Iran kóp nárseni shekteý jasap qoıa bermeıdi, aıtalyq, degenime kónbeseń qubyryńdy jaýyp qoıamyn degen sekildi. Qazir Trans-Kaspıı arqyly munaı shyǵaramyz dep qýanyp jatyrmyz. Biraq, Túrkıa arqyly ótý degenniń ózi sonshalyqty jeńil nárse emes. Olar da óz múddesimen aıyrbastaýǵa daıyn turady. Kópten beri aıtyp kele jatqan pikirim de sol bolatyn, teńiz jolyna Iran arqyly shyǵý kerek.